De Griekse godsdienst: smeltkroes van culturen en goden

Het Griekse rijk was een smeltkroes van verschillende culturen en religieuze opvattingen. De invloed van de vele omringende landen en volken werd nergens zo duidelijk als in de Griekse godsdienst. We zien dat terug in het polytheïsme, het dienen van vele goden. Daarboven stond weer een Oppergod, Zeus. De Griekse filosofen hebben veel nagedacht over goden en onsterfelijkheid. Dat zien we dan ook weer terug in het vereren van helden en het ontstaan van duizenden nieuwe bewoordingen die door de filosofen zijn bedacht.

De Griekse goden en oppergod Zeus

De Griekse godsdienst is polytheïstisch d.w.z. dat men vele goden diende. Toch was er een oppergod: Zeus, heerser van de hemel. Zeus regeerde soms met Poseidon, de god van de zee en Hades, de god van de onderwereld. Zeus had de machtige Titanen en hun leider Kronos vernietigd. Net als alle andere leiders had Zeus adviseurs en vrienden om zich heen waar hij niet volledig de controle over had en die uit waren op macht. Hieronder de belangrijkste namen:

• Hera: de vrouw van Zeus
• Themis: godin van het recht
• Afrodite: dochter van Zeus en Dione, godin van de vruchtbaarheid en de liefde
• Adonis: de echtgenoot van Afrodite
• Apollo: god van de muziek, genezing en profetie. God van het pan-Helleense heiligdom van Delphi.
• Dionysus: god van de wijn en organisator van feesten en brasserijen. Tegenpool van Apollo
• Demeter: godin van het graan en de oogst
• Persephone: dochter van Demter en Zeus

De goden op Olympus

De meeste goden leefden op de Olympus, de hoge berg in midden-Griekenland. Dionysus leefde daar niet. Hij was een soort buitenbeentje. Hij werd ook gezien als de uitvoerder van de toneelkunst. Op het hoogtepunt van de Griekse cultuur rond 600-400 v. C. was de polis, de stadsstaat de politieke eenheid. Iedere regio, hoe klein ook had zijn eigen heiligdommen en goden.

Het offer in de Griekse godsdienst

Het belangrijkste ritueel van de Griekse godsdienst was het offeren aan de goden. Het offer bestond meestal uit dieren. Het instituut offer heeft een grens getrokken tussen de onsterfelijke goden en de sterfelijke mens.

Holocausten

De holocausten waren offers die in zijn geheel werden verbrand. Ze werden opgedragen aan de aardgoden, de godheden die tot de onderwereld behoorden. Het bloed spatte niet op naar de hemel als de offerpriester de keel van het dier doorsneed maar droop door een gat in de grond naar beneden. In plaats van een hoog altaar was er een laag altaar.

Griekse helden

De Grieken maakten onderscheid tussen goden en mensen. Toch was er een soort tussenwezen of halfgod. Het was de held die na zijn dood werd vereerd met een heiligdom en die de status van legende zou krijgen. Achilles en Heracles waren bijvoorbeeld dit soort helden. Ook de arts Asclepius werd als held gezien. Dit gaf vervolgens weer aanleiding tot voorouder verering. Van veel helden werd aangenomen dat ze nakomelingen van de goden waren en sommigen waren onsterfelijk.

Godsdiensten binnen de godsdienst

Binnen de Griekse wereld waren er ook godsdiensten met een meer persoonlijke betekenis. We noemen de belangrijkste.

• De mysteriën van Eleusis: het centrum van deze godsdienst was het heilige complex van Eleusis nabij Athene. In deze godsdienst stond de initiatie centraal waarbij de geïnitieerde een eed tot geheimhouding af moest leggen. De jaarlijkse opvoering van rituelen zorgden voor een zeer emotioneel effect. Aristoteles zei er het volgende over: ‘je ging daar niet heen om iets te leren maar om iets te beleven’.
• Orfisme: onsamenhangende beweging die vernoemd was naar een zanger uit de oertijd. Zijn stem kon de dieren, planten, en rotsen betoveren. Het orfisme had een eigen priesterklasse en verkondigde vegetarisme en anderen wijzen van zelfreiniging. Volgens de orfisten was de wereld volmaakt geschapen waarna het steeds chaotischer werd. Aanhangers namen geen deel aan het gewone leven.
• Dionyisische: deze godsdienst gaat van het tegengestelde uit van het Orfisme. Het dionysianisme moedigde wetteloosheid aan en het eten van rauw vlees.
• Pythagorisme: aanhangers van Pythagoras beschouwden hem als een heilig man en misschien wel bijna goddelijk. Volgens hem was het heelal opgebouwd uit getallen. Deze godsdienst was een mengsel van wiskunde, spiritualiteit en wedergeboorte.

Liefde voor wijsheid en godsdienstige doelstellingen

Heraclitus zei dat alles in beweging is en dat je niet twee keer in dezelfde rivier kunt stappen. Parmenides zag de werkelijkheid als een onveranderlijk wezen.
Socrates concentreerde zich op het zoeken naar definities. Hij werd ter dood veroordeeld omdat hij een verderfelijke invloed zou hebben op de jeugd. De leer van voorgaande personen plaveiden de weg voor Plato en zijn leerling Aristoteles.

Alexander de Grote en nieuwe filosofische bewegingen

Door het gezag van koning Phillipus de tweede en zijn zoon Alexander de Grote werd de eenwording van Griekenland voltooid. Alexander veroverde Perzie en luidde het hellenisme in. Vanaf dat moment kwam er een nieuwe fase van nieuwe filosofieën die van invloed waren op de Griekse en Romeinse cultuur.

Epicurus

Epicurus maakte gebruik van de theorie van het atomisme van Democritus. Deze leer houdt in dat alles is opgebouwd uit deeltjes die niet oneindig met elkaar deelbaar zijn. Ook de ziel is zo opgebouwd en wanneer men sterft dan worden de atomen verstrooid en daar eindigt het leven. De goden interesseren zich niet in het leven van de mens. Het beste wat men kan doen is ons niet druk maken over geluk en gemoedsrust maar juist berusting aanleren.

Zeno

Omstreeks 300 v. C. stichtte Zeno van Citium het Stoïcisme. Hij ontmythologiseerde de goden en beschouwde ze als natuurkrachten. Het universum werd in stand gehouden door het verstand. De dingen zijn zoals ze zijn en niets is te vermijden. Als we doodgaan, bestaan we niet meer. Deze sobere leer was in de Romeinse adel aantrekkelijk en werd in de eerste eeuw n. C. onderwezen door Epictetus. Ook keizer Marcus Aurelius heeft deze ideeën overgenomen.

Enige sleutelwoorden

• Filosofie: liefde voor de wijsheid. Stelsel van ideeën om het leven te begrijpen
• Holocaust: offer dat geheel is verteerd door het vuur
• Hubris: aanmatigend gedrag tegenover de goden, dat uiteindelijk ten val leidt.
• Kosmos: het universum als geordend geheel
• Logos: het redeneren. Het principe dat het universum reguleert. Schepper of bemiddelaar
• Manes: de geesten van de doden. Gezamenlijke voorouders
• Mysteria: mysteriereligie. Waarin de waarheid zich openbaart door initiatie
• Mythos: gezaghebbend verhaal over de goden
• Numen: Geest in een stroom, op een berg of andere heilige plek
• Religio: dat wat ons aan de goden bindt
• Temenos: heiligdom, heilige plek of tempel
• Theos: God of God als opperwezen zoals in de filosofie van Aristoteles