Pausin Johanna of Johannes Anglicus

Waar of niet waar; het blijft een hardnekkig gerucht: er is een vrouwelijke paus geweest. Ze moet als paus in het Vaticaan gezeteld hebben van 804 tot 806. Een flinke dwarsstraat geleden. Zoek dat nog maar eens uit. Ze was paus Johannes (VIII?); oftewel -in later tijd- pausin Johanna. Of er werkelijk een pausin Johanna geweest is, zult U in het onderstaande artikel niet lezen. Wel lichten we een tipje van de (pausinnelijke) sluier op.

Pausin Johanna

Volgens het verhaal komt Johanna uit Engeland of uit Ingelheim. In haar jeugd heeft ze zich als jongen verkleed om, zoals boze tongen beweren, bij haar vriend te kunnen zijn die in een klooster verbleef. Andere bronnen vermelden dat zij, na een inval van Noormannen, de identiteit van haar broer overnam, die bij de inval gedood werd. Op haar reis door Europa trad zij als broeder in in een klooster. Daar bleef zij enkele jaren. Ze viel op door haar grote intelligentie. Vervolgens reisde zij, met of zonder haar vriend en nog steeds als man verkleed, naar Athene. Vandaar voerde de weg naar Rome. Hier vestigde zij de aandacht op zich door haar grote wijsheid en eruditie. Ze wordt curiekardinaal en de vertrouweling van paus Leo IV.

Na de dood van Leo IV wordt zij gekozen tot paus; paus Johannes Anglicus. Ze zou dat geweest zijn van 804 tot 806, een pausschap van twee jaar, vijf maanden en drie dagen.

Tijdens de processie van de derde dag voor Hemelvaart, op de weg van het Vaticaan naar de kerk van Sint Jan van Lateranen -om heel precies te zijn: tussen de kerk van de heilige Clemens en het amfitheater van Domitianus- bevalt paus Johannes Anglicus van een kind. In de Franse editie van Van Spanheims boek "Histoire de la Papesse Jeanne" staat dat heel mooi: elle enfanta en pleine rue.

Paus Johannes Anglicus / Johannes de VIII-ste/ pausin Johanna overlijdt, tezamen met haar kind.

Er zijn van dit gebeuren ook andere versies. Eén daarvan vermeldt dat de paus, toen bleek dat hij eigenlijk een zij was, door de verbolgen inwoners van Rome gestenigd is en dat haar kind gewurgd is. Een andere versie laat pausin Johanna, uiteraard na te zijn afgezet, verderleven. Zij zou in een klooster te Ostia zijn gegaan. Haar zoon zou zelfs nog bisschop van Ostia zijn geworden.

Het verhaal draagt alle kenmerken van een legende. Doch: "Partout où vous voyez une légende, vous pouvez être sûr, en allant au fond des choses, que vous trouvez un histoire." "Overal waar U een legende tegenkomt, kunt U er zeker van zijn dat U, als U de dingen tot op de bodem uitzoekt, geschiedenis zult aantreffen." (Vallet de Viriville)

Wat is waarheid?

Uit de tijd waarin pausin Johanna leefde zijn weinig of geen schriftelijke bronnen bekend. Het was een onoverzichtelijke periode, waarin ook nog de invallen van de Noormannen plaatsvonden. Ook politiek gezien was het een chaos. Het grote rijk van Karel de Grote was uiteengevallen in drie stukken, die in steeds terugkerende oorlogen door zijn opvolgers werden opgeëist. Chaos en wanorde overal.

Ook in Rome was niet alles pais en vree. De kerkelijke ambten werden verkocht of door corruptie verkregen; rijke minnaressen zorgden voor mooie kerkelijke functies voor hun protégés; moord en doodslag, vergiftiging en ontucht vierden hoogtij.

Eén van de weinige geschreven bronnen uit deze tijd, het Liber pontificalis van Anastasius Bibliothecarius, die zelf nog een poosje tegenpaus geweest is, vermeldt het pontificaat van pausin Johanna niet. Dat maakt echter niet veel duidelijk, want ook haar opvolger, Benedictus III wordt in datzelfde Liber pontificalis niet genoemd. In een latere versie van het Liber pontificalis wordt zij echter wel genoemd. Dat is echter een duidelijke toevoeging van later tijd. Op zich hoeft dat nog geen bedrog te zijn. Het is best mogelijk dat een waarheidslievende copiïst er van uit ging, dat ze er bij hoorde.

Een andere tijdgenoot van pausin Johanna, Hincmar, laat in zijn kronieken regelmatig informatie weg die de kerk schade kan berokkenen. Het is buiten kijf dat het pontificaat van pausin Johanna zeer schadelijk voor de kerk was.

De grote theoloog Alcuinus heeft toegegeven dat hij een belangrijk rapport over ontucht en simonie van paus Leo III heeft vernietigd; schadelijk voor de kerk.

Zo zou het in later tijd ook gegaan kunnen zijn: alle gegevens die over pausin Johanna bestonden, zijn vernietigd om deze periode uit te wissen. Mondelinge overlevering is echter onuitwisbaar.

Dat een vrouw zich zo lange tijd als man kon voordoen, is niet vreemd. Daarvan zijn in de geschiedenis voldoende voorbeelden. In de derde eeuw werd een als man vermomde vrouw abt van een klooster. In de twaalfde eeuw werd eveneens een als man vermomde vrouw kloosterbroeder in de abdij van Schonau. Pas na haar dood, bij het afleggen, werd haar ware identiteit bekend.. In de achttiende eeuw leefde Mary Reade als piraat. James Barry, een negentiende eeuwse vrouw (meisjesnaam onbekend), klom op van matroos tot inspecteur-generaal van de Britse ziekenhuizen. Teresinha Gomez deed zich achttien jaar voor als man. Als veel gedecoreerd soldaat klom zij op tot generaal in het Portugese leger. In 1994(!) kwam daar een eind aan tijdens een poltie-onderzoek.

Pro's

Er zijn in de loop der tijden heel wat sterke en minder sterke argumenten "pro" aangedragen. We noemen er enkele:

Tarotkaart

Als er geen pausin Johanna geweest is, waarom komt zij dan sinds 1150 voor op de tarotkaart als de hoge priesteres?

Standbeeld

Tot 1592 heeft in de kathedraal van Siena een borstbeeld gestaan van pausin Johanna, naast die van andere pausen. Op last van paus Clementius VIII werd het "verbouwd" tot een buste van paus Zacharias.

Reformatie

Pas na de Reformatie gaat de Rooms katholieke kerk het bestaan van pausin Johanna ontkennen. Waarschijnlijk om de afvalligen geen extra wapens in handen te geven tegen het pausdom.

Inwijdingsstoel

Bij de pauselijke inwijding is in de middeleeuwen ruim zeshonderd jaar lang het zogenaamde "stoelexamen" afgenomen. Er was namelijk een edict uitgevaardigd dat ten doel had het geslacht van elke nieuwe paus, direct na de verkiezing, vast te stellen. Nadat er een vrouwelijke paus was geweest, wilde de kerk die fout niet nog eens maken en onderwierp men de nieuwgekozen paus aan een genant onderzoek. Hij moest plaatsnemen op een stoel met een groot gat in de zitting, de stella stercoraria oftewel de meststoel. Een hoge geestelijke had tot taak aan de achterzijde onder de stoel te kruipen om het onderzoek te verrichten. Een middeleeuwse Franse dichter vertelt ons dit fijntjes (vrij vertaald):
"De vaste wet die voortaan geldt,
is dat geen paus wordt aangesteld
hoezeer belezen en gezien,
voordat men al zijn vingers telt en daarbij verder komt dan tien."
Als de onderzoeker had vastgesteld dat alles in orde was, riep hij met luider stem: "Mas nobis nominus est."(Onze kandidaat is een man). Daarop barstten de aanwezigen uit in een opgelucht: "Deo gratias!"
Iedere nieuw-gekozen paus moest zich aan dit onderzoek onderwerpen. Zelfs paus Alexander IV, die toch al vier zoons en een dochter had!

De Rooms-katholieke kerk heeft nooit ontkend dat deze stoel bij de pauseninwijding gebruikt werd. Momenteel kan men de stoel nog steeds in het Vaticaan vinden. Ook staat er een exemplaar in het Louvre.

Er bestaat zelfs een ooggetuigeverslag van dit "Stoelexamen". De Engelsman Adam van Usk beschrijft in 1404 de inwijding van paus Innocentius VII. In die beschrijving ontbreekt het stoelexamen niet!

Na de Reformatie wordt het bizarre gebruik afgeschaft.

Omweg

Na de bevalling van pausin Johanna gaat de jaarlijkse processie een andere weg. De plek van de schande wordt voortaan gemeden. In 1486 werd van deze gewoonte afgezien en trok de stoet weer door de "Via Sacra", langs de plaats waar Johanna haar kind kreeg. Johannes Burkhardt, ceremoniemeester van de paus, vermeldt dat in zijn verslag als volgt:
"Zowel op de heen- als terugweg, kwam de paus langs het Colosseum en door die straat waar Johannes Angelicus van een kind beviel. De paus werd hierover berispt door de aartsbisschop van Florence...."

Middeleeuwse bronnen

Jean de Mailly beschrijft de pauselijke bevalling medio dertiende eeuw in zijn "Chronica universalis Mettensis". Later noteert de Poolse Dominicaan Martinus Opava de gebeurtenis in zijn "Chronicon pontificum et imperatorum."

Johannes Hus

De bekende voorloper van de hervorming, Johannes Hus, ontkende de onfeilbaarheid van de paus. Toen hij hiervoor terecht moest staan, hadden zijn aanklagers op al zijn beschuldigingen een weerwoord. Alleen zijn aantijging betreffende de vrouwelijke paus werd door geen van de aanwezigen weersproken.

Bekende schrijvers

Ook Boccacio en Petrarca maken gewag van pausin Johanna en de geschiedenis van de bevalling.

Paus Johannes XXI

Na diepgaand onderzoek veranderde paus Johannes XX in 1276 zijn nummer in XXI. Daarmee erkende hij het pausschap van Johanna als paus Johannes VIII.

Onderzoekers

In 1658 toont prof. Desmarets, hoogleraar aan de universiteit van Groningen, de waarheid aan van de Johanna-legende.

De Leidse hoogleraar Van Spanheim komt in 1694 in zijn boek "Histoire de la papesse Jean" tot dezelfde conclusie. Hij citeert daarbij uit meer dan vijhonderd middeleeuwse bronnen.

Ook de Leidse hoogleraar N. Kist (1843) gaat uit van de waarheid van de pausin Johanna-legende.

Contra's

Jaartallen

Tussen paus Leo VI (paus tot 855) en paus Benedictus III (paus vanaf 855) is geen andere paus geweest.

Elkaar toespelen van mooie posten

In de tijd waarin de legende speelt, was het een chaos in kerkelijk Rome. De curie leidde over het algemeen een liederlijk leven; belangrijke functies waren voor de hoogste bieder of voor de beste vrienden. Des te opmerkelijker dat iemand die niet tot de "kliek" behoorde tot paus gekozen zou zijn op grond van bekwaamheid!

Blondel

In 1647 verwijst de Frans-Nederlandse protestantse(!) hoogleraar Blondel het verhaal naar het rijk der fabelen.

Protestanten

De aanhangers van de Hervorming zouden het verhaal bedacht hebben om de RK-kerk in diskrediet te brengen.

Schriftelijke bewijzen

Uit het pontificaat van Johannes Angelicus (Johanna) is niet één schriftelijk bewijs; geen brief, geen encycliek, geen verleend privilege.

Liber pontificalis

In het oorspronkelijke Liber pontificalis van Anastasius Bibliothecarius wordt zij niet genoemd.

Satire

Het verhaal zou een satirische aanval zijn op de paus Johannes VIII. Die zou een "watje" geweest zijn, een verwijfd type. Het verhaal van Johanna moest hem dan nog verder in diskrediet brengen.

Muntstuk

Er bestaat een muntstuk waarop aan de ene kant paus Benedictus III te zien is en op de andere zijde keizer Lotharius. Aangezien Lotharius overleed op 28 september 855 is het duidelijk dat Benedictus III toen reeds paus was. In de periode dus die wordt toegeschreven aan pausin Johanna.

Privileges

Aansluitend bij het voorgaande: op 7 oktober 855 verleent paus Benedictus III bepaalde privileges aan het klooster te Corby. Ook dit wijst er op dat hij toen in het bezit was van de pauselijke kroon.

Dus

laten we het verhaal voor wat het is.

Voer voor romanciers

Het ligt voor de hand dat een dergelijk verhaal schitterende stof levert voor een boek of een film. Meerdere schrijvers hebben zich over Johannes Angelicus ontfermt. Enkele titels van boeken en films:

• Emmanuel Rhoïdis (1835-1904): "Papissa Joanna".
• Cees van der Pluijm: toneelstuk (1996)
• Donna Woolfolk Cross: "Pausin Johanna".
• 1972, film "Pope Jean".
• 2009, Duitse film "Die Päpstin".