Kerkgeschiedenis; theologische woordenlijst

Bij het lezen van theologisch getinte artikelen komt men vaak woorden tegen waarvan de betekenis niet duidelijk is. We hopen dat deze eenvoudige woordenlijst enig licht kan brengen. Veel begrippen blijven onbesproken, omdat we die als bekend veronderstellen.

A

absolutie: vrijspraak of vergeving

acta: schriftelijke weergave van synodevergaderingen (protestants) of concilies (rooms-katholiek)

allegorie: uitleg van Bijbelgedeelten, waarbij de letterlijke betekenis wordt losgelaten en een andere, vaak geestelijke, betekenis aan de woorden gegeven wordt. Deze manier van uitleggen is vaak vergezocht.

antithese: tegenstelling

apocalypse: de letterlijke betekenis is "onthulling". Meestal bedoelt men met dit begrip een kleurrijke beschrijving van het naderend einde van de wereld.

apocrief: letterlijke betekenis is "verborgen". In combinatie gebruikt met "boek". Het zijn Bijbelboeken die niet officieel door de kerk zijn erkend. In tegenstelling tot de kanonieke boeken.

apologeten: schrijvers uit de beginperiode van de Chistelijke kerk, die in geschrift het geloof verdedigden tegenover joden en heidenen. (apologie=verdediging)

apostolicum: de twaalf artikelen; apostolische geloofsbelijdenis. 1. "Ik geloof in God de Vader, de Almachtige, Schepper des hemels en der aarde. 2. En in Jezus Christus, zijn eniggeboren Zoon, onze Heere; 3. die ontvangen is van de Heilige Geest, geboren uit de maagd Maria; 4. die geleden heeft onder Pontius Pilatus, is gekruisigd, gestorven en begraven, nedergedaald ter helle; 5. ten derden dage wederom opgestaan van de doden; 6. opgevaren ten hemel, zittende ter rechterhand Gods des almachtigen Vaders; 7. vanwaar Hij komen zal om te oordelen de levenden en de doden. *. Ik geloof in de Heilige Geest. 9. Ik geloof één heilige, algemene Christelijke Kerk, de gemeenschap der heiligen; 10. vergeving der zonden; 11. wederopstanding van het lichaam; 12. en een eeuwig leven.

ascese: het bedwingen van wereldse en zondige daden en begeerten

B

ban: excommunicatie, uitsluiting van de gemeenschap der kerk

bul: een verzegeld pauselijk schrijven, waarin belangrijke uitspraken betreffende de kerk worden gedaan

C

casuïstiek: de toepassing van de kerkelijk-zedelijke wetgeving op afzonderlijke gevallen (personen)

catechumenen: catechisanten (geloofsleerlingen) die zich voorbereiden op het afleggen van belijdenis van hun persoonlijk geloof

celibaat: ongehuwde staat van (rooms-katholieke) geestelijken

censuur: kerkelijke tucht

christologie: de kerkelijke leer aangaande Christus

classis: vergadering met groep afgevaardigde kerkenraadsleden van nabijgelegen gemeenten

concilie: vergadering van de wereldkerk; vaak gebruikt woord voor vergaderingen van de rooms-katholieke kerk

confessie: geloofsbelijdenis

confessionalisme: eenzijdig de nadruk leggen op de belijdenisgeschriften

confessioneel: benaming voor een groep gelovigen binnen de voormalige Nederlandse Hervormde Kerk. Deze groep wilde zich naast de Bijbel blijven oriënteren op de belijdenisgeschriften die in de Nederlandse kerk (prot.) gebruikt worden. Vanouds zijn dat het Apostolicum, de Geloofsbelijdenis van Nicea, de Geloofsvorm van Athanasius, De Heidelbergse Catechismus, de Nederlandse Geloofsbelijdenis en de Dordtse leerregels of de 5 artikelen tegen de remonstranten

consecratie: zegening van brood en wijn bij de mis van brood en wijn door het uitspreken van de instellingswoorden

cultus: verering of eredienst

curie: het pauselijk hof

D

diaspora: verstrooiing; verspreiding van een groep mensen over de gehele aarde. Met name wordt dit begrip gebruikt voor de verstrooiing van de joden over de wereld

diocese: het rechtsgebied van een bisdom

docetisme: de leer aangaande het schijnlichaam van Christus

dualisme: strenge scheiding tussen ziel en lichaam, het geestelijke en het stoffelijke

E

encycliek: een schrijven van de paus, aan de gehele werldkerk gericht. Een encycliek wordt genoemd naar de beginwoorden

episcopaal: bisschoppelijk

eremieten: kluizenaars

eschatologie: de leer betreffende het eindgericht, de laatste digen

eucharistie: letterlijke betekenis is "dankzegging". Bediening van de mis

F

filosofie: wijsbegeerte

G

gratie: genade. Dr. Abraham Kuijper sprak over de "gemene gratie", de algemene genade, in tegenstelling tot de door God persoonlijk verleende gratie

H

hellenisme: wederzijdse beïnvloeding van westerse (Griekse) cultuur en oosterse cultuur

hiërarchie: opbouw van de kerkelijke (RK) machtspiramide

homoiousios: van gelijk, overeenkomstig wezen

homoöusios: ven hetzelfde wezen; eenswezens

I

ikoon: op hout geschilderde voorstelling van (meestal) een heilige, meestal op gouden achtergrond. Te doen gebruikelijk in de oosterse kerk

intellectualisme: overschatting van het menselijk verstand

intercommunie: avondmaalsgemeenschap tussen kerken onderling

interdict: kerkelijke straf over een land, een streek of een gemeente

investituur: overdracht van een kerkelijk ambt, bijv. bisschop, gepaard gaande met symbolische verrichtingen. In de Middeleeuwen kenden we de zogenaamde investituurstrijd

K

kánon (cánon): lijst van gezaghebbende boeken

kanoniek: gezaghebbend. Zo spreken we over de Bijbelboeken als kanonieke boeken. Dit in tegenstelling tot de apocriefe boeken, die de kerk niet geauthoriseerd heeft.

katholiek: algemeen, universeel

L

lapsi: afvalligen

liturgie: inrichting van de eredienst

legaat: gezant van de paus

Logos: Woord (Gods)

M

magie: toverkunst

martelaar: iemand die om zijn geloof om het leven gebracht wordt

materialisme: een wereldbeschouwing waarin alles vanuit de materie (stof) verklaard wordt

metropoliet: bisschop van een provinciehoofdstad

missie: zending van de rooms-katholieke kerk

monofysitisme: volgens deze leer zou Christus alleen de goddelijke natuur hebben gehad

monotheïsme: hiet dienen van één god; ééngodendom

moraal: leer der zeden

moralisme: streven naar het leiden van een deugdzaam leven

mystiek: met buitensluiting van aardse gevoelens het direct ervaren van Gods aanwezigheid

O

oecumene: de wereldkerk; het streven naar kerkelijke eenheid

opportunisme: beginselloosheid; het handelen laten bepalen door de omstandigheden

orthodoxie: rechtzinnigheid

P

paganisme: heidendom

pantheïsme: de wereld, het al en de goddelijkheid vallen samen

patriarch: aartsvader; bisschop van één der apostolische zetels: Rome, Constantinopel, Alexandrië, Antiochië, Jeruzalem

polytheïsme: meergodendom; tegenstelling van monotheïsme

pontificaat: pauselijke regering

predestinatie: leer van de uitverkiezing; voorbeschikking

presbyter: ouderling

primaat: de eerste in de rangorde der bisschoppen

R

religie: godsdienst

retorica: de leer der welsprekenheid

rite: plechtige kerkelijke handeling

S

sacramentalia: heilige handelingen

schisma: kerkelijke scheuring

seminarie: opleidingsinstituut voor geestelijken

separatisme: zucht tot afscheiding

separerende prediking: predediking waarin de hoorders worden aangesproken op hun geloof c.q. ongeloof

simonie: een geestelijk ambt kopen voor (veel) geld

synergisme: samenwerking van God en mens tot verkrijging van het heil

synkretisme: vermenging van godsdiensten

synode: landelijke kerkvergadering

T

theocratie: godsregering

theologie: godgeleerdheid; de wetenschap die zich bezighoudt met het goddelijke

tolerantie: verdraagzaamheid

traditie: overlevering

transcedent: gaat de grenzen van het menselijk begrip en de menselijke waarneming te boven; openbarings-ervaring

transsubstantiatie: wezensverandering van brood en wijn bij de consecratie