Stress, overspannenheid & burn-out

Lichte stress heeft iedereen en zet aan tot prestaties. Het wordt anders als werkdruk voortzet en je lichaam in de hoogste staat van paraatheid blijft zonder te ontspannen. Als je de signalen en symptomen van stress en overbelasting blijft negeren, raken lichaam en geest uit balans en riskeer je een burn-out: Je lichaam is uitgeput en je energie is verdwenen. Voor herstel van het evenwicht is rust en reflectie nodig om noodzakelijke keuzes te maken. Vaak betekent het dat het roer om moet.

Cijfers burn-out

Ongeveer veertien procent van de Nederlanders (stand: CBS 2014) rapporteert jaarlijks op enig moment last te hebben gehad van een burn-out of van verschijnselen van overspannenheid (sinds 2007 lichte stijging diagnose burn-out en juist een daling van de diagnose overspannenheid). Elk jaar zorgen psychische klachten zoals stress, overspanning, burn-out en depressie voor circa dertig procent van de totale instroom in de WAO. Dit betreft een aantal van bijna dertigduizend mensen per jaar. Door TNO worden de jaarlijkse kosten van toenemende werkdruk en de verschijnselen en ziekte die daarvan het gevolg zijn geschat op ongeveer vier miljard Euro. Dit zijn schrikbarende cijfers.

Men moet natuurlijk in ogenschouw nemen dat sommige diagnoses van 'overspanning' en 'burn-out' in wezen niets anders zijn dan een etiket op een situatie die ook een dip genoemd kan worden of gewoon onder normale stress valt. De termen stress, overspannenheid en burn-out worden te pas en te onpas gebruikt en in landen gelden diverse criteria voor genoemde fenomenen. Soms is zelfs helemaal niet helder wat iemand mankeert. Anderzijds lopen er beslist mensen rond die op de rand van een burn-out staan, maar het zullen blijven ontkennen. De cijfers geven echter wel een indruk van de omvang van het probleem.

Verschillen tussen stress en overspannenheid

Stress is spanning, meestal door een bepaalde aanleiding. Voor iedereen ligt de draagkracht weer anders en kan ook variëren al naar gelang omstandigheden. Kortdurende stress is heel gewoon: Je moet een deadline halen, of je streeft iets na wat niet lukt of niet op tijd lukt. De computer loopt vast, klanten zijn lastig, ruzie met een collega... Er komen teveel werkzaamheden tegelijk op je af, of de werkzaamheden blijken te moeilijk. Ook kunnen ogenschijnlijk simpele werkzaamheden teveel van iemand vergen als de persoon in gedachten met andere zaken bezig is. Stress is eigenlijk gezond, zolang de eisen die worden gesteld of die iemand zichzelf stelt niet hoger zijn dan wat hij aankan.

Wanneer wordt stress nu overspannenheid? Die grenslijn is niet nauwkeurig te trekken. Het verschil tussen 'gezonde' stress en overspannenheid ligt in het feit dat overspannenheid een langdurige fase van stress is. Stress-verschijnselen met een tijdelijk karakter, van een paar minuten of uren tot enkele dagen kunnen als normaal worden beschouwd. Het energieniveau is hoger dan normaal wat zich uit in hyperactief en haastig gedrag. Wanneer nu langdurig onder hoge druk wordt gewerkt en het stressniveau wat het werk teweeg brengt hoog blijft ontstaat er een verlies van orde en overzicht. De persoon wordt blijvend onrustig en raakt overspannen. Er is een ongezonde belasting van de geest met een langdurig karakter.

Verschillen tussen overspannenheid en burn-out

Het verschil tussen overspannenheid (overwerktheid) en burn-out kenmerkt zich doordat overspannenheid reversibel is. Dit betekent dat als de oorzaak van de spanningen wordt weggenomen, de persoon weer normaal kan functioneren. Dit is niet het geval bij burn-out. Bij burn-out wordt het energieniveau aangetast en verlaagd, als een reactie op de langdurige, meestal jarenlange spanningen. Soms is de relatie werk en klachten niet eens meer te leggen. Lichaam en geest voelen zich opgebrand, of 'kapot'. Kortom, onder lichte stress is het prettig werken, bij overspannenheid kom je in de gevarenzone, en bij burn-out zegt je lichaam dat het nu afgelopen is. Je kunt niet meer.

De emotionele en lichamelijke uitputting geeft een 'leeg' gevoel. Betrokkenheid bij werk en collega's neemt af, afstandelijkheid en cynisme nemen toe en het gevoel niet meer te kunnen functioneren leidt tot een negatief zelfbeeld. Wordt nu de oorzaak van het opgebrande gevoel weggenomen, dan is de persoon niet direct hersteld. Het kan nog vele maanden duren eer er opnieuw evenwicht is gevonden. Burn-out komt vaker voor bij idealistische, plichtsgetrouwe en perfectionistisch ingestelde mensen met veel verantwoordelijkheidsgevoel. Dit omdat deze zich eerder storen aan plotselinge veranderingen, foute uitkomsten of tegenvallers. Ook mensen die eigenlijk geen plezier in hun werk hebben zijn een risicogroep.

Verschillen tussen burn-out en depressie

Het voornaamste verschil tussen burn-out en overspannenheid enerzijds en depressie anderzijds is dat depressie een stemmingsstoornis is, en burn-out een energiestoornis. Daarnaast speelt depressie zich af op alle vlakken van het leven en is burn-out en overspanning een verschijnsel dat veelal in relatie staat tot werk. Ernstige depressie kan tot zelfmoordgedachten leiden, burn-out niet. Sommige mensen neigen van nature tot depressies en krijgen ze vaker, terwijl burn-out en stress-verschijnselen doorgaans tijdelijke fasen zijn. In de praktijk is er niet altijd een scheidslijn tussen burn-out en depressie te trekken.

Symptomen lopen in elkaar over, en het gevaar dreigt dat een burn-out in feite een depressie is, met alle risico's van dien. Het is wel zo dat een burn-out en het besef dat de grens is bereikt, tot een depressie kan leiden. Daarom is alertheid hierop van groot belang. Kenmerkend hiervoor is bijvoorbeeld dat behalve het energieverlies er ook veranderingen in de algehele stemming plaatsvinden. Dagelijkse dingetjes worden opeens een probleem. Je gaat opzien tegen het plegen van een telefoontje, stofzuigen, strijken, opruimen, etc. Als je hoofd een chaos is, maak je als vanzelf van je omgeving ook een chaos. Depressie ligt op de loer als je niet langer het nut ziet van dingen: "Waar doe ik het voor?".

Waarschuwingssymptomen burn-out

Allereerst is het van belang te onderkennen dat er sprake is van overmatige stress op het werk. Wordt er nog wel pauze genomen, wordt er nog wel eens gelachen met collega's? Als de gevarenzone wordt genegeerd nemen de klachten toe. Stresshormonen zoals adrenaline en cortisol beheersen je lichaam en maken het gereed voor actie. Maar welke actie eigenlijk? Kijk kritisch naar wat je doet en waarom. Wanneer de situatie lang aanhoudt blijft het lichaam in deze 'staat van paraatheid' en gaan er op diverse niveaus zaken mis. Burn-out is het eindstadium van langdurige roofbouw op lichaam en geest.

Signalen van overspanning die bij niet ingrijpen tot een burn-out kunnen leiden zijn: Concentratieproblemen, opgejaagd gevoel, slaapproblemen, hoofdpijn, hyperventilatie, hartkloppingen, hoge bloeddruk, chronische vermoeidheid, vergeetachtigheid, stemmingswisselingen, besluiteloosheid, perioden van onverschilligheid of langzamer werken (ze bekijken het maar!), meer fouten maken, piekeren (malen), plotselinge huilbuien, snel geïrriteerd of boos zijn, geen flexibiliteit kunnen opbrengen, verwaarlozing hobby's en sociale contacten en extreme vatbaarheid voor griep en verkoudheden. Daarnaast kan de persoon meer gaan roken, drinken en zijn toevlucht zoeken tot pillen om zich staande te houden.

Wat te doen aan burn-out

Als iemand geestelijk is 'ingestort' en het niet langer meer kan opbrengen te werken is er rust nodig. De risicofactoren op het werk moeten in de eerste plaats worden geïnventariseerd. Dit kan bijvoorbeeld zijn dat er in het algemeen te hard moet worden gewerkt, dat er onduidelijkheid is over het werk en verantwoordelijkheden, dat er wordt overgewerkt of dat de werksfeer onplezierig is. Een onprettige werksfeer is een sterke spanningsbron. Het kan ontstaan door een slechte relatie met de baas, slecht management in het algemeen, een pestende collega of financiële problemen. Daarnaast kunnen problemen in de privé sfeer de zaak versterken: Echtscheiding, verlies van naasten, onmogelijkheid werk/privé te combineren of gezondheidszorgen. Burn-out hoeft niet altijd in relatie te staan met de situatie.

De persoonlijkheid speelt eveneens een grote rol. Hoe sterk voel je je betrokken bij je werk, hoeveel eis je van jezelf, hoe uit je je frustraties? Houd je wel de grenzen in de gaten, met andere woorden, kun en durf je nee te zeggen tegen de baas of collega's? Vraag je steun aan hen? Staat de hoeveelheid motivatie wel in verhouding tot wat je ervoor terug krijgt? Een burn-out voorkomen of behandelen betekent dat je eindelijk eens voor jezelf gaat zorgen. Een burn-out hoeft in die zin niet een nutteloze periode te zijn. Het lange thuis zitten wat vroeger wel voorkwam leidde dikwijls tot volledige arbeidsongeschiktheid en is dus beter te vermijden. De praktijk is tegenwoordig dat een burn-out wordt gevolgd door een carrièreomslag. De burn-out dwingt de persoon tot bezinning en zelfreflectie. Wat wil je nu ECHT? En dan blijkt maar al te vaak dat het gekozen werk niet (langer) bij de persoon past. Ander werk is dan de oplossing.

Verwekkers van stress, overspannenheid en burn-out

Gezondheid

• De dood van de partner, naaste familielid of goede vriend(in)
• De dood van een huisdier
• Ernstig letsel of ziekte van jezelf of naaste
• Overleven van ramp
• Betrokkenheid bij (auto)ongeluk
• Zwangerschap van jezelf of naaste
• Ongewenste zwangerschap
• Miskraam
• Onvruchtbaarheid
• Verslavingen en ontdekken van verslaving

Werk

• Ontslagen worden
• Langdurige werkloosheid
• Degradatie en overplaatsing op het werk
• Veranderen van baan of carrière
• Starten of stoppen met opleiding
• Partner start of stopt met werk buitenshuis
• Verlies van uitkering of terugval in uitkering
• Vervallen van lening of hypotheek/geen hypotheek kunnen krijgen
• Financiële problemen hebben, faillissement
• Fraude
• Pensionering
• Verandering verantwoordelijkheden
• Onverwacht een grote som geld winnen
• Discriminatie op het werk
• Lastigvallen op het werk
• Problemen met baas of medewerker

Wet

• Arrestatie van jezelf of familielid
• Bekeuring voor wetsovertreding
• In de gevangenis vastzitten
• Ontslag uit gevangenis
• Slachtoffer zijn van een misdaad

Thuis

• Verhuizen
• Trouwen of hertrouwen
• Geboorte van kind
• Echtscheiding
• Ontrouw
• Breuk of verzoening met partner
• Uit huis gaan van kind
• Meningsverschil over de voogdij
• Opvoeding van kind met leerproblemen
• Probleem bij vinden dagopvang voor kind
• Puberproblematiek
• Geweld of misbruik thuis
• Stalking
• Alleenstaande ouder worden
• Intrekken van kind bij ouders of andersom
• Verantwoordelijkheid voor zieke ouder of andere naaste

De balans hervinden

Een burn-out is een disbalans tussen draaglast en draagkracht waardoor de reserves worden opgebruikt. Behalve rust nemen en tot bezinning komen moet ook blijvend worden gewerkt aan een betere balans zodat burn-out in de toekomst kan worden voorkomen. Dit betekent dat je bewust uurtjes in moet lassen waarin je niets doet. Ga in die tijd niet zenuwachtig zappen of door een stapel post heen werken maar doe bewust niets. Het ouderwetse vervelen, wat je vroeger als kind deed, zou bij burn-out weer herontdekt moeten worden. Daarnaast is het van belang in te zien dat bewust leuke dingen inplannen helpt om werk dat af en toe stressvol is aan te kunnen. Zet dus altijd iets in je agenda dat leuk is zodat je iets hebt om naar uit te kunnen kijken.

Vermijd teveel dingen tegelijk doen, doe liever slechts de helft van wat je wilde doen, maar dan goed en met aandacht. Dit om een gevoel van afraffelen en achter de feiten aanhollen te vermijden. In de praktijk betekent het opheffen van de disbalans ook dat er concessies moeten worden gedaan, dus keuzes maken. Je kunt niet alles willen, alles doen en alles eisen. Ban resoluut dingen uit je leven die niets toevoegen maar die wel tijd- en/of energievretend zijn. Stresshormonen in je bloed kun je voorts zelf verminderen door de lat veel lager te leggen, zodat je niet langer opgefokt bij een rood stoplicht staat en daarna verwilderd op de bank ploft met een afhaalpizza op schoot, en een afstandbediening en mobiele telefoon in je hand. Het evenwicht terugvinden is simpelweg inzien dat het in de toekomst anders moet. Beter.

'Van hard werken is nog niemand doodgegaan. Wel van te weinig ontspannen.'