Gezichtsblindheid, een hersenprobleem

Gezichtsblindheid is het onvermogen om mensen te herkennen aan hun gezicht. Het komt in verschillende gradaties voor. Sommigen hebben moeite om collega's en vrienden te herkennen, anderen met het herkennen van hun naaste familieleden. In het meest ernstige geval herkent men zelfs zijn eigen gezicht niet eens. Hersenonderzoek toont aan dat het een afwijking van een bepaald gebied in de hersenen is. Toch hebben mensen met gezichtsblindheid manieren om personen te herkennen.

Wat is gezichtsblindheid of prosopagnosie?

Iedereen zal wel eens voor situaties komen waar een ander niet direct wordt herkend. Maar na een tijdje weet men het meestal wel weer. Lastiger is het als het niet herkennen regelmatig voorkomt. Dat kan voor de persoon zelf en voor anderen tot vervelende situaties leiden.

De bekende neuroloog Oliver Sacks herkent soms mensen niet die hij toch goed kent. Hij begroet mensen op feestjes door de verkeerde naam te zeggen. Hij stapt regelmatig op straat op een wildvreemde vrouw af omdat hij denkt dat het zijn assistente Kate Edgar is, met wie hij al 25 jaar samenwerkt.

Olivier Sacks heeft problemen met het herkennen van gezichten. Hij is niet de enige die hier problemen mee heeft (1). Zo ook kroonprinses Victoria van Zweden. Bekend is dat zij zich soms weer voorstelt aan personen waar ze zich al eerder aan had voorgesteld.

Anton loopt op straat met zijn partner. Iemand komt naar hen toe. Deze begint heel amicaal een gesprek. Anton vraagt zich af wie het is. Het gezicht komt hem weliswaar bekend voor, maar wie is het? Gelukkig weet Antons partner wie het is. Tijdens het gesprek wordt het Anton duidelijk dat het iemand is die hij gisteren nog op een verjaardag had gesproken.

Carla zit voor de t.v. naar een film te kijken. Ze raakt steeds de draad van het verhaal kwijt omdat ze de gezichten van de acteurs in verschillende situaties niet herkend.

An gaat weer naar de cursus die ze wekelijks volgt. De persoon waarmee ze in een werkgroepje zit, zegt tegen haar je “Waarom groette je mij niet gisteren in de stad? Je liep mij gewoon voorbij!”

Het niet herkennen van gezichten is een afwijking in de hersenen. Het is een stoornis die bekend staat als prosopagnosie. Het woord komt uit het Grieks. Prosop betekent gezicht en agnosie wordt vertaald als: niet kennen. Vrij vertaald wordt de stoornis gezichtsblindheid genoemd.

Deze term komt niet helemaal overeen met wat de stoornis precies inhoudt. Men is namelijk niet blind voor gezichten. Dikwijls weet men heel goed dat het een bekend gezicht is, maar in bepaalde situaties kan het niet geplaatst worden bij een bepaalde persoon. Dit wordt in de wetenschappelijke literatuur apperceptieve prosopagnosie genoemd.

Een andere vorm is dat men van verschillende onderdelen van een gezicht niet een geheel kan maken, het gezicht wordt dan niet herkend als van een bekend persoon. Men noemt dit associatieve prosopagnosie (2).

Tot wel twee procent van de bevolking zou in meer of mindere mate aan prosopagnosie lijden (3). De stoornis kan in een lichte vorm en in een ernstige vorm voorkomen. In de lichte vorm herkent men wel familieleden en vrienden maar men heeft moeite met het herkennen van mensen die minder bekend zijn. In de ernstige vorm herkent men ook familieleden en zelfs het eigen gezicht niet .

Welke oorzaken en vormen van gezichtsblindheid worden onderscheiden?

Er zijn verschillende oorzaken voor prosopagnosie. Er worden drie ontstaansvormen onderscheiden: verworven, aangeboren en ontwikkelingsprosopagnosie.

Verworven prosopagnosie

Het meest komt verworven prosopagnosie voor. Oorzaken kunnen zijn: een beroerte, koolmonoxidevergiftiging, hersenvliesontsteking, verschrompeling (atrofie)van de rechter temporale kwab, Parkinson en Alzheimer. Ook alcohol vergiftiging, Asperger's syndrome, psychoses als schizophrenia en drugs kunnen leiden tot de stoornis (4).

Aangeboren prosopagnosie

Bij aangeboren prosapagnosie is er sprake van een erfelijke factor.

Ontwikkelingsprosopagnosie

De derde vorm is ontwikkelingsprosapagnosie. Bij deze vorm verloopt de ontwikkeling van de hersenen van kinderen anders dan normaal. Tijdens de ontwikkeling in het hersengebied van gezichtsherkenning ontstaat een afwijking. Het kan samenhangen met het achterblijven van de intellectuele ontwikkeling.

De meeste mensen met prosopagnosie blijken geen problemen te hebben met het functioneren van het geheugen.

Welke hersengebieden spelen een rol bij gezichtsblindheid?

Al lang was bekend dat mensen problemen hadden met herkennen van gezichten in verschillende situaties. In de 19e eeuw werd al onderzoek gedaan naar de aandoening. Pas in 1947 gaf de Duitse neuroloog Joachim Bodamer er de naam prosopagnosie aan (5).

Onderzoek met scans (fMRI en PET) laat zien waar in de hersenen herkenning van gezichten en objecten plaats vindt. Men ontdekte dat een gebied diep in de temporale kwab actief is. Dit is het gebied van de inferieure temporale cortex. Een specifiek gebied hierbinnen, het fusiforme gezichtsgebied (Engels: fusiform face area), reageert meer op gezichten dan op andere voorwerpen. Een afwijking in dit gebied, dat zich in beide hersenhelften bevindt, leidt tot prosopagnosie.

Een uitgebreide studie van Farah toonde aan dat bij 41 van de 81 prosopagnosiepatiënten, de afwijkingen in beide hersenhelften voorkwamen. Van de overige 40 patiënten kwam het vaker voor in de rechterhersenhelft (6). Ook bij onderzoek van hersenen van overleden patiënten vond men afwijkingen in beide zijden van de occipitale-temporale gebieden. Wel bleek hieruit dat de meesten een afwijking hadden in de rechterhersenhelft (4).

Waardoor herkennen mensen met gezichtsblindheid personen ?

Twee zussen Donna en Victoria, beide dertigers, hebben door een bizarre medische aandoening vanaf hun geboorte al prosopagnosie. In hun tienerjaren werden ze zich pas van de stoornis bewust. Het gezicht van hun kinderen en hun eigen gezicht herkennen ze zelfs niet. Donna zegt dat ze het gezicht van haar dochter als ze uit school komt in hetzelfde uniform als andere kinderen niet herkend. “Ik ben in de supermarkt al op mannen afgestapt omdat ik dacht dat ze mijn partner waren, tot ik plots besefte dat ik de verkeerde had omarmd."
De twee zussen hebben geleerd hun gezinsleden te herkennen aan de hand van hun kledij en de manier waarop ze zich voortbewegen (7).

De twee zussen geven weer hoe ze omgaan met hun probleem van gezichtsblindheid. Ze letten op andere dingen die een persoon kenmerken. Richten de zussen zich vooral op kledij en manier van voortbewegen, anderen richten zich bijvoorbeeld op het stemgeluid. Een vermoeiender manier is het reconstrueren van het gezicht. Als het totale gezicht niet wordt herkend dan gaat men zich richten op delen van het gezicht bijvoorbeeld, neus, ogen, mond of specifieke details hiervan. Deze delen of details worden dan gereconstrueerd tot een geheel. Soms kan een beperkt aantal gezichtsdelen of details al leiden tot herkenning. Dat is afhankelijk van hoe specifiek de delen of details zijn. Mensen met een ernstige mate van gezichtsblindheid, die deze manier toepassen, zullen meer details nodig hebben om tot herkenning te komen. Deze manier om personen te herkennen vraagt veel energie (8).

Lees verder

• Gezichtsblindheid en dementie, overeenkomsten en verschillen