Litouwen: de weg naar onafhankelijkheid

Het handhaven van de integriteit van de nationale staat was en is voor Litouwen een lang en continu proces. De drie Baltische staten, Estland, Letland en Litouwen, hebben hun wens om onafhankelijk te worden bijna op hetzelfde moment geuit in 1918, toen aan het einde van de Eerste Wereldoorlog de Europese keizerrijken uiteen begonnen te vallen. De manier waarop zij hun soevereine status verkregen is echter verschillend.

Het stichten van een staat Litouwen

Historici zijn het nog steeds niet eens over wanneer de Litouwse staat eerst een feit was. Velen veronderstellen dat dit is gebeurd tijdens de regeerperiode van Groothertog Mindaugas (1236-1263), die later tot koning werd gekroond door de Paus. Anderen beweren dat dit veel eerder gebeurd moet zijn en wel in de negende eeuw, of in ieder geval in de twaalfde eeuw, toen de Litouwse militaire macht op een hoogtepunt was gekomen. Zij vielen afgelegen Russische en Poolse gebieden binnen en bestreden met succes de Teutoonse ridders. Aangezien er geen eerdere bekende feiten zijn ten aanzien van de stichting van een eigen staat wordt 6 juli, de dag waarop Mindaugas werd gekroond in 1253, gevierd als de dag waarop de staat werd gesticht.

Ondertussen slaagden de Letten en de Esten er niet in zich te verenigen vóór de aanvallen van de Duitse ridders begonnen. Hierdoor kwam de ene na de andere stam onder het gezag van de Duitse ridders. In 1227 werd het gehele Estse grondgebied veroverd, terwijl één Letse stam, de Semigalliers, tot 1292 weerstand boden.

Volgens Estse historici stond het Groothertogdom Litouwen Duitsland in de weg bij de verovering van alle Baltische gebieden. Hoewel de onder slavernij gebrachte stammen vele malen in opstand kwamen in een poging hun diverse veroveraars omver te werpen en zelfs de opstandige Litouwers te hulp schoten, bleken de Letten en Esten niet in staat hun veroveraars terug te dringen waardoor zij nog zeven eeuwen in slavernij hebben geleefd.

Het lot van Mindaugas, de enige Litouwse koning ooit, was tragisch. Zijn rivalen vermoordden hem in 1263. Maar de staat die hij had gesticht bleef bestaan, overleefde een moeilijke periode van bloedige onlusten en groeide sterker. De groei van haar macht en gezag was duidelijk te zien tijdens de regeerperiode van Groothertog Gediminas (1316-1341), die begon met de Gediminas dynastie. Hij wordt ook beschouwd als de grondlegger van de hoofdstad Vilnius en verzocht ambachtslieden en handelaren uit Europa daar te gaan wonen en werken, waarbij hij goede zakelijke condities bood.

Het Groothertogdom Litouwen bereikte het hoogtepunt van haar macht in de tijd van Groothertog Vytautas (1392-1430). Op dat moment is het grondgebied van zijn land uitgebreid tot aan de Zwarte Zee en tot in de buitenwijken van Moskou in het oosten. De gezamenlijke Litouwse en Poolse legers, geleid door Vytautas en de Poolse koning Wladislaus II Jagiello, versloegen de Ridderlijke Duitse Orde op Grünwald in 1410. De overwinning bracht een einde aan de bedreiging van het land uit het westen, waarmee de zogenaamde “Drang nach Osten”, de Duitse opmars naar het oosten, tot staan werd gebracht.

De opvolgers van Vytautas de Grote waren niet zo dapper en sluw, waardoor er in het land een lastige situatie ontstond. Omdat het land een natuurlijke grens was tussen expanderende krachten uit het oosten en het westen, versterkte Litouwen de vrede en stabiliteit in Oost-Europa, maar leed daardoor ook grote verliezen en schade. Tussen 1700 en 1721, tijdens de Noordse Oorlog, vernietigden buitenlandse legers steden en dorpen, was er hongersnood en een uitbraak van de pest (het land verloor ongeveer 40 procent van de inwoners).

Interne conflicten en anarchie beschadigde de gecombineerde staat van Litouwen en Polen (de Republiek van twee naties), welke werd opgericht bij de Unie van Lublin in 1569. Litouwen werd steeds zwakker, terwijl de buurlanden Rusland, Pruisen en Oostenrijk sterker werden. In 1795 voltooiden zij de verdeling van de Baltische landen en Litouwen bevond zich voor meer dan honderd jaar onder het bewind van de Russische Tsaar.

Pogingen om los te komen van tsaristisch Rusland

Noch de Litouwers, noch de Polen hadden zich verzoend met de situatie, en er werden pogingen gedaan om het bewind van de buitenlandse bezetter omver te werpen. In 1831 en 1863 deden krachtige opstanden het Russische Rijk op haar grondvesten schudden, maar deze opstanden werden hardhandig neergeslagen, waarbij iedereen die meedeed aan het verzet om het leven werd gebracht. Hun gezinnen en aanhangers werden met duizenden tegelijk gedeporteerd naar regio's bij de rivier de Wolga en naar Siberië.

De Russische autoriteiten voerden de onderdrukking na iedere mislukte poging voor vrijheid op. In 1832 werd de Universiteit van Vilnius, welke was opgericht in 1579, gesloten. Na de opstand van 1863 werden honderden Russische kolonisten naar Litouwen overgebracht, om een leven op de boerderijen op te bouwen waarvan de eigenaars waren verbannen. Een intensieve Russificatie begon. Publicaties in het Latijnse alfabet werden verboden, de katholieke kerk werd vervolgd, en alle georganiseerde activiteiten werden onderdrukt.

In weerwil van de represailles ging het verzet door, zei het in andere vormen. De gewapende strijd werd vervangen door cultureel verzet. Dit kwam tot uiting door middel van de bevordering en de bescherming van de nationale cultuur, en het bleek al snel veel effectiever dan een ongelijke gewapende confrontatie.

Vanaf 1863 kwam de strijd nog onder druk te staan door een ander probleem: een belangentegenstelling tussen Polen en Litouwen. De eerste wilde een voortzetting van de oude Litouws-Poolse staat wat werd gesteund door de meeste Litouwse edelen, die zichzelf de naam “gente lituanus, natione polonus” gaven. Een ander deel van de samenleving, met inbegrip van de leiders van de opstand Kostas Kalinauskas en de priester Antanas Mackevičius, steunden een soeverein Litouwen.

Zij begrepen dat de tijd van de supranationale keizerlijke macht voorbij was, en dat daarmee een herstelde republiek van twee naties een Poolse staat zou zijn, terwijl de Litouwers vroeg of laat hun nationale identiteit, taal en tradities zouden verliezen. Het proces, dat kort na de Unie van Lublin in de 16e eeuw begon, was al een tijd gaande. De adel, de middenklasse en de landeigenaren keken op naar Polen. Tot aan de opstand van 1863 gebruikten alle ambtenaren in Litouwen de Poolse taal (totdat zij werden vervangen door Russen). Het land verloor het grootste deel van haar intellectuele bovenlaag. Zij verloren het contact met de boerenbevolking die nog steeds hun nationale identiteit aanhingen. Bovendien waren enkele van de edelen tegen het idee van een soeverein Litouwen. De elite van het platteland kwam naar de steden om de plaats van de eerdere leiders in te nemen. In feite moest Litouwen op twee fronten vechten: tegen Russificatie en tegen Polonisatie.

Het lot van de Letten en Esten nam een andere wending. Nadat zij werden veroverd door de Denen, Zweden en Polen, kwamen zij ook terecht onder Imperiaal Rusland (Estland in 1710, Letland iets later). Drie provincies, die werden gesticht op hun grondgebied, hadden ruime autonomie en uitzonderlijke vrijheden, maar alleen de Duitse landheren, die daar woonden en op wiens landgoederen de lokale boeren werkten als slaven, hadden daar profijt van.

Hoewel de Duitsers een te verwaarlozen deel van de bevolking uit maakte, beheersten zij de politie, het gerecht, de kerk, de scholen, de steden en de economie. Omdat het protestantisme de heersende godsdienst was, kregen onderwijs, cultuur en volkskunst meer aandacht. Duitse landeigenaren publiceerden en verspreiden de eerste boeken in het Lets en begonnen met het verzamelen van de Estse volksliedjes. Priesters weigerden om het christelijke huwelijk te sluiten als het jonge paar noch kon lezen noch kon schrijven. Het Duitse bewind behoede de inwoners van Russificatie, terwijl pogingen om de Duitse cultuur te introduceren mislukten.

Op verzoek van de Duitse baronnen werd de slavernij tussen 1817 en 1819 afgeschaft (bijna een halve eeuw eerder dan in Litouwen). Daar noch de Letten, noch de Esten in opstand kwamen tegen de tsaristische regels (alleen tegen de baronnen) en zij het oude orthodoxe geloof massaal aanhingen, beschouwde de Tsaar hen als trouwe en betrouwbare onderdanen van het rijk. Zij mochten tal van economische en culturele organisaties opzetten. Er werden ook geen beperkingen opgelegd ten aanzien van het publiceren van boeken en kranten.

Muziekfestivals waren belangrijke gebeurtenissen ter bevordering van de cultuur. Het eerste Estse muziekfestival werd in 1869 in Tartu gehouden, er deden 40 koren met haast 800 zangers mee. Op het festival 1911 in Tallinn deden al 800 koren mee met 12.000 zangers. Het eerste muziekfestival in Letland vond in 1873 in Riga plaats, terwijl het eerste festival in Litouwen pas in 1924 (na de onafhankelijkheid) plaatsvond.

Ondanks de moeizame strijd tegen Russificatie en Polonisatie, groeide de Litouwse nationale beweging. In 1883 werd het eerste periodiek tijdschrift in het Litouws opgericht met de naam “Aušra.” Het werd gedrukt in Oost-Pruisen en daarvandaan het land binnengesmokkeld. De uitgevers en medewerkers, Jonas Basanavičius, Jonas Šliūpas en anderen, noemden zich de minnaars van Litouwen. Zij drongen er bij hun landgenoten op aan om de moedertaal te respecteren en zich te interesseren voor de geschiedenis van het land. Tussen 1889 en 1905 zette het illegaal gepubliceerde en verspreide “Varpas” dit werk voort. Deze uitgave van Vincas Kudirka en zijn bondgenoten behandelde niet alleen nationalistische, maar ook democratische ideeën. In 1898 publiceerde zij Kudirka's “Tautiška giesmė “( het volkslied), waarin het idee van een nationale staat duidelijk wordt aangegeven: "Moge onze liefde voor ons eigen land blijven branden in ons hart, omwille van het land zullen wij bijeen blijven." Het is nog steeds het nationale volkslied van Litouwen.

De roep om vrijheid werd nog sterker tijdens de revolutie van 1905. Bij de Seimas (het parlement) in Vilnius kwamen voor het eerst vertegenwoordigers uit het gehele land bijeen. Zij spraken hun sterke wens voor onafhankelijkheid uit. Vilnius werd het centrum van een nationale heropleving.

Tijd voor zelfbeschikking

De uitbraak van de Eerste Wereldoorlog in 1914 stond de beweging voor onafhankelijkheid in de weg, want in 1915 werd Litouwen bezet door het Duitse leger. De militaire autoriteiten beperkten de rechten van de bevolking (dit gebeurde noch in Letland, noch in Estland). Hoewel sommige leiders naar Rusland vluchtten, bleven er een aantal in Vilnius doorwerken aan de beweging. Ze werden gestimuleerd door het idee van nationale zelfbeschikking. Het proces versterkte zich in 1917, toen de bezettingsautoriteiten het strakke politie-regime lieten vieren. Dit was voornamelijk het gevolg van de verslechterende situatie van het Duitse leger aan het front.

Van 18 tot en met 22 september werd een conferentie van volksvertegenwoordigers in Vilnius gehouden. Hierbij werden een aantal politieke verklaringen aangenomen. De belangrijkste luidt: "Om Litouwen zich vrij te kunnen laten ontwikkelen, moet een onafhankelijke staat, gebaseerd op democratische principes worden gesticht." Daartoe werd de Raad van Litouwen gekozen, welke als parlement functioneerde.

De Duitse autoriteiten hadden echter andere verwachtingen van de Raad. Het enige wat zij wilden was een gehoorzaam marionetten regime bestaande uit de lokale bevolking, zodat zij zouden kunnen blijven in geval van een militaire nederlaag aan het front. Omdat het gezag van de Duitse autoriteiten in het bezette land nog steeds sterk was, kon zij enorme druk uitoefenen op de Raad. Deze kon ieder moment worden ontbonden wegens ongehoorzaamheid dus de meeste leden van de Raad hadden de neiging om compromissen te sluiten met de bezetter en werkten, volgens Antanas Smetona, de voorzitter van de Raad en de toekomstige president van Litouwen, volgens het beginsel "beter de helft, dan niets".

Hierdoor vroeg de wet van 11 december 1917, waarbij de onafhankelijke Litouwse staat werd uitgeroepen op hetzelfde moment om bescherming van Duitsland. Al snel bleek dat de Duitsers geen enkele haast wilden maken om Litouwen maar zelfs de meest bescheiden rechten te verlenen. Daarom begon een kleine groep van leden van de Raad te werken aan een nieuwe versie van de wet op onafhankelijkheid. Na een lange reeks debatten werd de nieuwe wet vastgesteld op het hoofdkwartier van de Raad in Vilnius. Dit gebeurde op 16 februari 1918. De wet zei dat "er opnieuw een onafhankelijke staat wordt gevormd, gebaseerd op democratische principes met Vilnius als hoofdstad, waarbij alle banden welke de staat met andere naties in het verleden heeft gehad, worden doorgesneden."

De Duitse autoriteiten reageerden direct. De oplage van het dagblad “Lietuvos aidas” waarin de wet werd gepubliceerd, werd in beslag genomen en vanuit Berlijn kwam de boodschap: "Met haar besluit van 16 februari 1918 heeft de Litouwse Raad de basis voor erkenning van Litouwen als onafhankelijke staat ernstig in gevaar gebracht." De Duitse macht was toen echter al aan het afnemen.

Kort daarna vestigden ook de Esten en de Letten een onafhankelijke staat.

De datum 16 februari werd een symbool van vrijheid. Van 1919 tot 1940 werd deze dag gevierd in het onafhankelijke Litouwen en in Vilnius, dat werd bezet door Polen. Het werd in het geheim gevierd tijdens de 50 jaar van Sovjet-bezetting hoewel het gevangenisstraf en zelfs de dood kon betekenen. Het wordt vandaag de dag nog steeds gevierd, nadat de onafhankelijkheid wederom werd hersteld op 11 maart 1990.