Pokken: het pokkenvirus als biologisch wapen

Pokken als infectieziekte is al ruim dertig jaar uitgeroeid. Het levende virus ligt nog op twee plaatsen op de wereld opgeslagen en de vernietiging ervan is al diverse keren uitgesteld. Deskundigen zijn het niet met elkaar eens wat de beste oplossing is: bewaren of niet. Ondertussen is er een reële kans dat het ook in handen is gevallen van armere landen die het als biologisch wapen kunnen gebruiken.

Inleiding

Bij oorlogsvoering met biologische wapens wordt gebruik gemaakt van bacteriën, virussen, schimmels of van de chemische stoffen die daardoor worden geproduceerd. Theoretisch gezien is deze manier van oorlog voeren voor terroristen een aanlokkelijk alternatief voor conventionele oorlogsvoering. Met het verspreiden van een ziekteverwekkend micro-organisme of een stof hierdoor gemaakt kunnen vrij gemakkelijk en op een goedkope manier grote groepen mensen getroffen worden. Het is daarmee een aantrekkelijk alternatief voor met name armere landen om oorlog te voeren.

Bioterrorisme avant la lettre

Biologische oorlogsvoering is al heel oud. Al eeuwenlang worden door de mens biologische wapens in de strijd tegen de vijand gebruikt. Giftige slangen, cholera, de pest, miltvuur: allemaal zijn ze voor dit doel ingezet, al vanaf voor onze jaartelling. Een paar voorbeelden:

Tijdens de tweede Punische oorlog, ongeveer 184 jaar voor Christus, werden door het leger van Hannibal potten van aardewerk gevuld met giftige slangen in de schepen van vijand koning Eumenes gegooid, en met succes: Hannibal won de strijd.

De Indianen in Zuid-Amerika deden al gif van de pijlgifkikker op hun wapens.

In 1347 werden door de Tartaren de lichamen van mensen die aan de pest waren gestorven over de stadsmuren van de stad Kaffa gegooid; deze stad aan de Zwarte Zee was belangrijk voor de Zijde-route. In de daarop volgende jaren verspreidde de pest zich naar het noorden. Waarschijnlijk is de stad Kaffa daardoor de bron van de pestepidemie geweest die in de Middeleeuwen woedde. Hierbij stierf bijna een derde van de mensen in West-Europa.

Biologische wapens in de twintigste eeuw

Volgens het Stockholm International Peace Research Institute zijn er aanwijzingen dat tijdens de Eerste Wereldoorlog, in 1915, de Duitsers in Italië en Sint Petersburg infectieziekten als biologische wapens hebben ingezet. Het ging om respectievelijk cholera en de pest. Ook werd door de Duitsers getracht de paarden te besmetten met miltvuur.

Vlak voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog werd door Japan geëxperimenteerd met een scala aan micro-organismen. Er werden gevangenen gebruikt als proefkonijnen bij experimenten met de verwekkers van o.a. pest, pokken, gele koorts, miltvuur, tyfus, tetanus en hepatitis. Hierbij lieten meer dan 10.000 mensen het leven. In 1945, na de atoombom op Hiroshima, werd gestopt met deze activiteiten.

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog, in 1942, werd door de Britten op het Schotse eiland Gruinard geëxperimenteerd met de bacterie die miltvuur veroorzaakt. Het blijkt dat ruim veertig jaar later er nog steeds ziekmakende sporen van de miltvuurbacterie te vinden zijn op deze plek. Het eiland wordt in 1986 ontsmet met behulp van 280 ton formaldehyde. Pas in 1990 wordt de quarantaine die voor het eiland gold opgeheven.

Het pokkenvirus als biologisch wapen

Het pokkenvirus heeft ook een beruchte reputatie op dit vlak; het waren de Britse troepen die onder leiding van Sir Jeffrey Amherst in 1763 de plaatselijke indianenstammen in Pennsylvania, Noord-Amerika, voorzagen van dekens die met pokken besmet waren.

In de Tweede Wereldoorlog werd - door de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Japan - onderzoek gedaan naar de mogelijkheid het pokkenvirus te gebruiken als biologisch wapen. Ook later, tijdens de Koude Oorlog, werd deze mogelijkheid onderzocht door de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie.

Voor terroristen die biologische wapens willen gebruiken is het pokkenvirus interessant genoeg: het virus is uiterst besmettelijk en wordt daardoor snel van mens op mens overgedragen. Daarbij is uit epidemieën gebleken dat ongeveer 30% van de mensen die pokken kreeg eraan dood ging. Omdat een slachtoffer in twee weken tijd ongeveer tien tot twintig andere mensen zou besmetten, zou de verspreiding zeer snel gaan. Voor meer over de ziekteverschijnselen bij pokken zie:
Pokken: de enige uitgeroeide infectieziekte

Het opgeslagen pokkenvirus: vernietigen of niet

Toen in 1980 de wereld officieel vrij van pokken werd verklaard, werd besloten dat op twee plaatsen op de wereld het levende pokkenvirus bewaard zou worden: in de zeer streng bewaakte laboratoria van het Center for Disease Control (CDC) in Atlanta, Verenigde Staten, en bij het Staatscentrum voor Virologisch en Biotechnologisch Onderzoek (Vector) in Koltsovo, Rusland. Een aantal reageerbuizen met het virus ligt hier sinds die tijd diepgevroren opgeslagen.

Tot drie keer toe is er het plan geweest om de laatste in deze laboratoria opgeslagen hoeveelheden pokkenvirus te vernietigen, zodat het virus van de aardbodem zou worden weggevaagd. In 1993, 1995 en 1999 werd het voornemen om te vernietigen telkens uitgesteld. Er zijn steeds berichten geweest over landen die het virus in handen zouden hebben en inmiddels gaan officiële instanties er vanuit dat dit inderdaad zo is.

Tegenstanders van vernietiging

Wetenschappers zoals virologen zijn het met defensiespecialisten eens dat het pokkenvirus bewaard moet blijven in levende vorm: dit voor het geval er zich toch weer pokken voordoet. Dit kan zijn doordat het per ongeluk of opzettelijk verspreid wordt, of dat het ontstaat door mutatie uit pokkenvirussen die er verwant mee zijn zoals het apenpokkenvirus.

Het Amerikaanse Institute of Medicine heeft geconstateerd dat het niet mogelijk is om nieuwe vaccins te ontwikkelen zonder het volledige virus. Er zijn wel aparte fragmenten van het DNA van het virus opgeslagen, maar daarmee kan men niet voldoende testen. Het is nodig om een nieuw vaccin tegen pokken te ontwikkelen omdat het bestaande vaccin, dat gebaseerd is op het koepokvirus, niet geschikt zou zijn voor diegenen met een verzwakt immuunsysteem, zoals mensen die een orgaantransplantatie hebben ondergaan.

Bovendien heeft dit instituut het ook over de eigenschap van het pokkenvirus alleen mensen te infecteren. Wetenschappers kunnen deze eigenschap bestuderen om meer te weten te komen over het menselijke immuunsysteem.

Voorstanders van vernietiging

Het was de Amerikaan Donald Henderson, die de wereldwijde langdurige vaccinatiecampagne van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) leidde in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, waardoor pokken als infectieziekte werd uitgebannen. Hij wil dit tot een einde brengen met de vernietiging van de laatste hoeveelheden pokkenvirus.

Een argument van voorstanders van vernietiging zoals Henderson is dat het pokkenvirus niet getest kan worden op dieren omdat het immers alleen mensen infecteert; dierproeven zijn echter nodig om een nieuw vaccin te ontwikkelen. Verder wijzen zij erop dat het virus zo gevaarlijk is dat er niet veel wetenschappers zijn die ermee willen werken in het laboratorium, zelfs al zijn de werkomstandigheden optimaal veilig gemaakt.

Wat gebeurt er als pokken nu weer zou uitbreken?

Nadat in 1965 door de WHO de wereldwijde vaccinatiecampagne werd gestart is pokken uitgeroeid. Mensen in Nederland die zijn geboren voor 1976 zijn tegen pokken ingeënt; in dat jaar werd in Nederland gestopt met vaccineren. Mensen die na dat jaar zijn geboren zijn nooit gevaccineerd en dus niet beschermd tegen pokken; zij lopen het meeste gevaar als de pokken nu weer zou uitbreken.

Maar ook voor mensen die in hun kindertijd wel zijn gevaccineerd is het nog maar de vraag of de vaccinatie nu nog wel voldoende bescherming zou geven. De verwachting is dat zij wel ziek zouden kunnen worden maar in minder ernstige mate, maar dit valt niet precies te voorspellen. Men weet niet hoelang de afweercellen actief blijven. Het kan zijn dat de effectiviteit van deze cellen na ongeveer vier jaar vermindert, maar het kan ook later zijn.

Toen pokken nog vrij voorkwam in de natuur werd het afweersysteem van mensen die gevaccineerd waren nog af en toe opnieuw geactiveerd als ze weer met het virus in aanraking kwamen. Omdat pokken nu al ruim dertig jaar niet meer voorkomt gebeurt dit laatste niet meer. Het is wel waarschijnlijk dat iedereen die ooit in zijn leven werd gevaccineerd er beter voor zou staan bij een uitbraak dan mensen die nooit gevaccineerd zijn.

Nederland heeft een voorraad pokkenvaccin, en mocht het nodig zijn dan kan de bevolking (opnieuw) gevaccineerd worden.
Het RIVM in Bilthoven is wereldwijd de enige instantie die officieel de juiste vaccinia-stam in bewaring heeft; dit is het koepokvirus dat wordt gebruikt om vaccins aan te maken.

Er is in Nederland een draaiboek voor als er zich een geval van pokken zou voordoen. Hierin staat dat de mensen die contact hebben gehad met de geïnfecteerde persoon worden gevaccineerd. Dit wordt ringvaccinatie genoemd. Het is de eerste manier om verdere verspreiding te voorkomen. Als dit toch zou gebeuren, kan men overgaan tot het vaccineren van de hele bevolking. Voor meer over pokkenvaccinatie zie: Vaccinatie: ontstaansgeschiedenis en ontwikkeling

Smallpox 2002: Silent Weapon

...is de titel van een film die is uitgezonden door de BBC. Het is een zogenaamde mockumentary: dit is een samentrekking van het Engelse 'to mock' = ergens de spot mee drijven, en 'documentary' = documentaire. Dit is een genre waarin een bepaald onderwerp - dit kan zowel fictief als echt bestaand zijn - wordt besproken zoals in een documentaire, maar waarin niets wat verteld wordt op feiten berust.

Deze film werd geproduceerd door Wall to Wall. Het onderwerp van deze film is een fictieve biologische aanval met het pokkenvirus op de Verenigde Staten. In de documentaire wordt uitgegaan van een 'worst case scenario', waarin de ziekte zich over de hele wereld verspreidt en wat de gevolgen daarvan zouden zijn.

De film werd met gemengde reacties ontvangen. Sommige critici vonden hem uitzonderlijk goed, anderen spraken van een 'zieke stunt'. Gezien de kijkcijfers bleek de documentaire zeer populair: 3.4 miljoen mensen, dat is 15% van het publiek keek ernaar.