Feiten rond de aanslag tijdens Koninginnedag in Apeldoorn

Een feestelijk begin van Koninginnedag op 30 april 2009 is in Apeldoorn uitgelopen op een onverwachte nachtmerrie. Hieronder volgt het volledige verhaal, inclusief de laatste relevante feiten. In en onder het verhaal zijn tevens links naar situatieschetsen verwerkt. Apeldoorn, een stad met een Koninklijke traditie, had uitgepakt om er een feestelijke dag van te maken. Op 11 december 2008 had de burgemeester van deze stad, mr. G.J. (Fred) de Graaf, Koningin Beatrix en leden van de Koninklijke Familie speciaal uitgenodigd. Apeldoorn is qua oppervlakte de vierde gemeente van Nederland en heeft 155.000 inwoners.

Het programma van Koninginnedag in Apeldoorn

Koninginnedag in Apeldoorn betekende de vierde keer dat Koningin Beatrix de viering in Gelderland bijwoonde. De andere bezoeken waren in 1983 (Lochem en Vaassen), 1991 (Buren en Culemborg) en 1998 (Doesburg, Zutphen). Het officiële programma zag er als volgt uit:

• 09.30-10.15 uur: Ontvangst Koninklijke familie
• 10.15-10.45 uur: Thematische wandeling door het Oranjepark
• 10.45-11.00 uur: Wandeling van Oranjepark naar Grote Kerk
• 11.00-11.10 uur: Muzikale groet bij de Grote Kerk
• 11.10-11.25 uur: Rit in een open bus over Loolaan naar Paleis het Loo
• 11.25-11.30 uur: Rit langs de Middenlaan
• 11.30-13.00 uur: Besloten deel
• 13.00-13.30 uur: Defilé Apeldoornse dorpen op het basse-cour van Paleis Het Loo

Na afloop van het programma zou de Koningin de rest van de dag in besloten kring vieren op Kasteel Het Oude Loo. 30 april 2009 was tevens de honderste geboortedag van Juliana der Nederlanden.

In de open bus (gevolgd door de persbus) zaten:

• Koningin Beatrix
• Kroonprins Willem-Alexander
• Prinses Máxima
• Prins Johan Friso
• Prinses Mabel
• Prins Constantijn
• Prinses Laurentien
• Prinses Margriet
• mr. Pieter van Vollenhoven
• Prins Maurits
• Prinses Marilène
• Prinses Annette
• Prins Pieter-Christiaan
• Prinses Anita
• Prins Floris
• Prinses Aimée

Paleis Het Loo, Kasteel Het Oude Loo en de Gedenknaald

Paleis Het Loo was tot 1975 de zomerresidentie van Nederlandse stadhouders en koningen. De laatste bewoner van de Koninklijke Familie was prinses Margriet en haar echtgenoot mr. Pieter van Vollenhoven, die op 30 april 2009 zijn 70ste verjaardag vierde. De gronden van Het Loo, dat “open plek” betekent in het Oudnederlands, werden op 27 november 1684 aangekocht door stadhouder Willem III. Tot het domein behoort tevens het achter Paleis Het Loo gelegen jachtslot Kasteel Het Oude Loo.

Na het vertrek van prinses Margriet functioneert Paleis Het Loo na een grondige verbouwing vanaf 1984 als een Nationaal Museum. Het paleis is een van de kostbaarste Rijksmonumenten in Nederland en tevens onderdeel van de Top 100 van de Nederlandse UNESCO-monumenten. Kasteel Het Oude Loo is ook een Rijksmonument en sinds 1968 eigendom van de Nederlandse Staat. Nadat prinses Margriet Paleis Het Loo verliet functioneert Kasteel Het Oude Loo als plek voor familiebijeenkomsten. De Koninklijke Familie huurt dit jachtslot weer van de Nederlandse Staat.

De Gedenknaald (in de volksmond De Naald) op het kruispunt Loolaan/Amersfoortseweg/Zwolseweg, vlakbij Paleis Het Loo, werd in 1901 geschonken door de Apeldoornse burgerij ter gelegenheid van het huwelijk van Koningin Wilhelmina met Prins Hendrik van Mecklenburg-Swerin.

De aanrijding op 30 april 2009

Om 11.30 uur begon de rondrit met de open bus. Er was 20 minuten vertraging opgelopen in het schema. Rond 11.50 uur draaide de open bus met daarin de Koninklijke Familie vanuit de Loolaan rechtsaf de Zwolseweg op (klik hier voor Google satellietkaartje). Precies op dat moment reed een zwarte Suzuki Swift 1,3 GS U9 (bouwjaar 1993 - zonder airbag - gewicht zo'n 750 kg) vanuit de Jachtlaan de in het verlengde gelegen Zwolseweg op. De oude Japanse auto (met het nummerbord FZ-VL-03) was toen net door een dubbele afzetting gereden. Waarschijnlijk is de auto hierdoor lichtelijk van het geplande pad geweken, want de auto reed vrijwel volgens een kaarsrechte lijn op de Gedenknaald (aan het begin van de Zwolseweg) af. Ook was de auto al ernstig beschadigd en had de bestuurder geen goed zicht meer. De bus met de Koninklijke Familie bevond zich op zo’n 10 tot 15 meter afstand van de oude Suzuki. Veel leden van de Koninklijke Familie zagen hoe de auto op het hekwerk van de Gedenknaald botste. Een agente op de fiets kon nog maar net de auto ontwijken toen deze zich vlak voor de Gedenknaald bewoog.

6 dodelijke slachtoffers aangereden

Bij het op volle vaart inrijden op de afzettingen werden tientallen mensen geraakt. Verschillende mannen, vrouwen en kinderen vlogen de lucht in. De bestuurder accelereerde toen hij door de Jachtlaan reed. In de Jachtlaan negeerde de aanslagpleger een stopteken van een tweetal agenten. Even later reed hij door een hek. Vervolgens moest hij een stilstaande vrachtwagen vlak voor het stilstaande publiek ontwijken. Hij gaf vol gas bij het raken van het publiek. Volgens schattingen was de snelheid zo'n 100 km/h. Daardoor was een ongeluk al gauw uit te sluiten. Doorgaans verslapt het lichaam na het onwel worden, of zou de voet wel van het pedaal komen bij de eerdere botsing op de afzetting. Dat was hier klaarblijkelijk niet het geval. Op deze animatie en beelden is duidelijk te zien dat er slachtoffers 10 tot 20 meter verder op het wegdek terecht kwamen. Vrij snel na de aanrijding waren er 4 doden, 5 zwaargewonden en 8 lichtgewonden. Later op 30 april 2009 is een van de zwaargewonden overleden, terwijl op 1 mei 2009 een andere zwaargewonde overleed. En op 8 mei is een zwaargewonde vrouw overleden. Daarmee kwam het aantal dodelijke slachtoffers op 7.

Door de botsing met afzettingen en het publiek was de Suzuki flink gehavend. De motorkap was verwrongen en een deel van het dak was naar voren ingedeukt. Tevens was het resterende deel van de voorruit aan de bestuurderskant verbrijzeld. Op dat moment had de bestuurder, mocht hij nog bij bewustzijn zijn geweest, onvoldoende zicht. Dat kan de reden zijn geweest dat de auto recht op De Naald afreed in plaats van naar de open bus.

Als de auto niet van de geplande baan was afgeweken, had het nog veel erger kunnen aflopen. De auto reed namelijk rakelings langs diverse veiligheidsmensen en fotografen. Ook al was het doel van de aanrijding de open bus van de Koninklijke Familie, dan nog lijkt het onwaarschijnlijk dat een eventuele botsing een grote impact zou hebben. Daarvoor was de Suzuki te klein. Bovendien zat de Koninklijke Familie vrij hoog in de bus. De rustig rijdende open bus was direct omringd door beveiligingsmedewerkers. Zij zouden eerder geraakt zijn. En het zou natuurlijk anders zijn geweest als de Suzuki vol met explosieven zou zitten. Dit bleek niet het geval, maar er werd wel voor gevreesd. Niet voor niets werd de auto daarop nog onderzocht. Bij een latere huiszoeking werd tevens de hulp van de Explosieven Opruimingsdienst ingeroepen. Ook hier werden geen explosieven gevonden.

De aanslagpleger en de toegesnelde beveiligers

Net na de botsing van de auto op de Gedenknaald was de man achter het stuur nog aanspreekbaar. Een plaatse toegesnelde militair van de Koninklijke Marechaussee kon nog loskrijgen dat het om een bewuste actie ging om de Koninklijke Familie op een of andere manier te raken. Later heeft een commandant van de Koninklijke Marechaussee volgens militairen binnen zijn eigen eenheid het specifieker geformuleerd. Op vragen van twee beveiligers van de koninklijke stoet en militairen van de Koninklijke Marechaussee zou de bestuurder herhaaldelijk de namen van prins Willem-Alexander en prinses Máxima hebben genoemd. Hier moeten we op de verklaring van de beveiligers afgaan.

Op foto's is te zien dat de bestuurder nagenoeg knock-out met zijn hoofd achterover lag na de botsing op de Gedenknaald. Tevens is te zien dat de bestuurder geen autogordel droeg. Omdat een airbag ontbrak, moet de klap enorm zijn geweest. De auto leek wel een meter de lucht in te gaan bij de botsing op de Gedenknaald. Op het compilatie-filmpje hieronder is te zien dat de bestuurder zijn linkerhand nog beweegt wanneer de agent naast hem staat. Is dat de agent die de polsslag meet? Of beweegt de bestuurder nog terwijl hij zijn laatste woorden uitspreekt? Aan de plaatsing van de linkerarm van de agent lijkt het er echter op dat de bestuurder uit eigen beweging zijn linkerhand bewoog. Vrij snel hierna werd de verdachte in kritieke toestand afgevoerd naar het ziekenhuis, alwaar hij werd geopereerd. Na sectie bleek dat de bestuurder niet onder invloed was van alcohol. Wel werden sporen van cannabis gevonden, maar die konden evengoed van een aantal weken terug zijn.

Meer foto's van Koninginnedag en de dader zijn op de website van Pim Ras te zien (bron: website Pim Ras Fotografie onder Nieuws Varia - foto is verkocht aan het AD en daardoor beperkt te vinden). Persfotograaf Pim Ras liep met de persbus mee. Op het moment dat de Suzuki op de Gedenknaald insloeg, rende hij binnen tien seconden naar de bestuurderskant. Hij had een drietal seconden om vijf foto's te maken. De bestuurder van de Suzuki lag toen nog open en bloot in de auto, met de onthutste Koninklijke Familie op de achtergrond. Daarna ontfermden agenten zich over de aanslagpleger en werd Pim Ras weggestuurd.

Op 30 april 2009 om 15.45 uur gaf de burgemeester van Apeldoorn en de Officier van Justitie, Ludo Goossens, de eerste persconferentie. Er werd bevestigd dat het om een bewuste actie ging. De verdachte was een 38-jarige mannelijke, autotochtone Nederlander. Het precieze motief werd niet bekendgemaakt, omdat de verdachte vanwege zijn kritieke toestand niet verder verhoord kon worden. Wel had de man de beschikking over een draaiboek van Koninginnedag in Apeldoorn, dus het was geen toeval dat de Suzuki en de bus met de Koninklijke Familie tegelijkertijd de Zwolseweg opreden. De verdachte had geen strafblad dan wel een verleden bij de geestelijke gezondheidszorg. Op het moment dat de persconferentie plaatsvond werd er huiszoeking verricht in een appartement aan de Burchtgracht in het Gelderse Huissen. Hier woonde de verdachte tot voor kort alleen. Hij was tevens eigenaar van de zwarte Suzuki.

Achtergrond van Karst Richard Tates

De verdachte, Karst Richard Tates (geboren: 6 maart 1971), werkte tot begin 2009 ’s nachts bij een beveiligingsfirma. Daar was hij echter ontslagen, een opmerkelijk feit gezien het tekort aan goede beveiligingsmedewerkers. Door zijn ontslag kon hij volgens zijn huisbaas, Sem Bosman, de huur niet langer betalen. Daarom moest hij op uiterlijk 1 mei 2009 zijn woning (in een complex van in totaal 12 appartementen) verlaten hebben. Toen was ook de sleuteloverdracht aan de nieuwe bewoners gepland. Er was echter geen sprake van een huurachterstand of uitzetting, iets wat wel werd gesuggereerd. Op een uitzettingsbevel staan meestal de woorden: "In naam der Koningin." De verdachte had met inachtneming van de opzegtermijn zijn huur opgezegd. Toen de huisbaas op 28 april 2009 in de woning was voor de inspectie, zag alles er volgens normaal uit. De politie bevestigde deze staat van de woning later. Sem Bosman vertelde dat hij nog nooit eerder zo'n nette huurder heeft gehad. Wel leidde Karst Tates een vrij teruggetrokken leven, hoewel hij wel enig contact had met medebewoners. Maar een vriendin is bijvoorbeeld nooit gesignaleerd.

Voordat Karst Tates naar Huissen verhuisde woonde hij van 2002 tot 2007 in een appartementencomplex aan de Kastanjelaan in Velp. Ook hier heeft de politie kortstondig huiszoeking verricht. Zijn voormalige huisbaas Den Hartog liet weten dat Tates een nette huurder was. Voordat Karst beveiligingsmedewerker was, was hij werkzaam als vorkheftruckchauffeur. De ouders van Karst Tates wonen in een twee-onder-een-kapwoning in een keurige woonwijk in Zevenaar. De vader (Bert), gemeenteambtenaar, en de moeder, actief als vrijwilligster, waren te geschokt om iets over hun zoon te vertellen. Ze weten niet wat hun zoon bezielde. Karst woonde hemelsbreed zo'n 15 km verderop. Hij zou op zondag 3 mei bij zijn ouders in Zevenaar op bezoek gaan. Ook zijn broer en twee zussen zouden dan langskomen.

Interview met Karst's ouders

In een interview met het ANP op 7 mei 2009 vertelden Karst's ouders dat zij voor het laatst contact hadden met hun zoon op 29 april. Hij belde toen om zijn moeder met haar verjaardag te feliciteren. Niets wees op het nakende onheil. Zij kenden hem als een attent, lief persoon. Hij belde altijd als eerste van hun kinderen. Maar vrienden en relaties had hij niet. Echter met zijn ouders, broer en twee zussen had hij innig contact. Hoewel Karst een redelijk normaal leven leidde, zaten er wel een aantal dips tussen. Zo raakte Karst tien jaar geleden zijn huis kwijt vanwege schulden, met als gevolg dat hij een tijdje rondzwierf met een tentje. Uiteindelijk vond hij een baan bij een benzinestation in Apeldoorn. Daardoor kon hij zijn schulden volledig afbetalen.

Tussen september 2008 en maart 2009 ging het weer minder en bleef hij plotseling weg van zijn werk. Karst vond dat hij op de desbetreffende fabriek niet goed werd behandeld. In april ging het juist weer beter, zo hadden de ouders de indruk. Karst vertelde dat hij weer werk had gezocht en gevonden. Hij klonk vrolijk en zei tegen zijn moeder dat hij uitkeek naar het bezoek op 3 mei. Zijn ouders waren er echter niet van op de hoogte dat hij zijn huur had opgezegd. Had hij wel werk gevonden? Want waarom zei hij de huur op? Waar ging hij dan naar toe? Durfde hij de confrontatie met zijn ouders, broer en zussen niet aan? Zijn ouders zeiden: "Het enige echte verhaal weten wij ook niet. We kunnen er niet omheen dat onze zoon dit heeft gedaan, maar we hebben het niet geweten." Zijn ouders hebben hem nooit kunnen betrappen op enige onvrede over het Koningshuis. Karst werd op 6 mei 2009 in besloten kring begraven op begraafplaats Rosorum in Zevenaar.

Een motief?

Een definitief motief of reden voor deze aanslag is niet bekendgemaakt en zal gissen blijven. Gezien de eerder geschetste financiële problemen moet in deze richting worden gedacht. Voor iemand die financieel in de knel zat, is het waarschijnlijk moeilijk te verteren dat er zoveel geld wordt uitgegeven aan de Koninklijk Familie. Er moet iets geknapt zijn, opdat Karst Tates tot deze daad kwam. Er doen verschillende verhalen de ronde. Was er sprake van (verborgen) eenzaamheid of buitengeslotenheid? Speelde het negativisme rond de recessie en de specifieke situatie van Tates een rol? Was het opgekropte frustratie ten aanzien van de maatschappij? Door de teruggetrokkenheid werd hij wellicht onvoldoende gecorrigeerd of gesteund. Niets legitimeert de aanslag in Apeldoorn, maar mensen lijken in de huidige maatschappij vaker en sneller door te slaan. Bijvoorbeeld nette boekhouders veranderen eenmaal in een auto in wegpiraten: "road rage."

De film Falling Down uit 1993 met Michael Douglas schetst de uiting van opgekropte woede. Ook wordt verwezen naar de film Taxi Driver uit 1976, waar hoofdpersoon Robert De Niro als nachttaxichauffeur extremiseert door zijn isolement en gefrustreerdheid. De scriptschrijver van Taxi Driver haalde zijn inspiratie uit de periode dat hij vanwege zijn stukgelopen huwelijk een tijdje geen verblijfplaats had. Nadat hij enige tijd doelloos had rondgezworven realiseerde hij zich dat hij al een tijdje niemand had gesproken en geïsoleerd door het leven was gegaan. De taxi symboliseert die eenzaamheid. Tates had zijn haar eveneens afgeschoren en een lichtelijke hanekam laten staan. 30 april 2009, de laatste dag dat Karst Tates in zijn woning in Huissen kon zijn, was in ieder geval allerminst een feestdag voor hem.

Aanslag op de Koninklijke Familie en artikel 108 van het Wetboek van Strafrecht

Tijdens het inrijden op de afzetting is er volgens de politie niet op de verdachte geschoten. Wel was er sprake van een eerder incident op de dag met de verdachte en de marechaussee. Omdat een bewuste actie initieel werd toegegeven, wordt de verdachte in ieder geval aangeklaagd voor het plegen van een aanslag op leden van het Koninklijk Huis (artikel 108 Wetboek van Strafrecht). Beatrix is het staatshoofd van het Koninkrijk der Nederlanden, dus de aanslag wordt zeer ernstig genomen. Op een aanslag op het staatshoofd en/of de troonopvolger staat een levenslange gevangenisstraf (als er sprake is van een dodelijke afloop) of een tijdelijke gevangenisstraf van ten hoogste dertig jaar (indien er sprak is van voorbedachte rade).

De verdachte/dader is ook overleden (de achtste dode)

Daarnaast heeft de verdachte nog zeven doden (4 mannen en 3 vrouwen) en verschillende licht- en zwaargewonden (waaronder een drietal kinderen van 16, 14 en 9 jaar) op zijn geweten. In zo'n geval zou de aanklacht worden aangevuld met doodslag (artikel 287 Wetboek van Strafrecht - hierop staat een gevangenisstraf van ten hoogste vijftien jaar) dan wel gekwalificeerde doodslag (artikel 288 Wetboek van Strafrecht). Hiervan kan sprake zijn wanneer er omstanders worden gedood bij een aanslag. Hierop staat maximaal een levenslange gevangenisstraf. Gekwalificeerde doodslag zal in dit geval makkelijker zijn aan te tonen dan (poging tot) moord (artikel 289 Wetboek van Strafrecht). De strafmaat is vergelijkbaar. De verdachte verkeerde na de aanslag echter nog in levensgevaar. Uiteindelijk is Karst Tates in de vroege ochtend van 1 mei 2009 overleden aan hersenletsel: officieel om 2.58 uur. Tijdens de persconferentie van 19.30 uur op 30 april 2009 ging al het gerucht dat hij hersendood was verklaard en dat de behandeling zou worden stopgezet.

Namen van de 7 dodelijke slachtoffers

Op 4 mei 2009 zijn de namen vrijgegeven van de zes slachtoffers die bij deze brute aanslag zijn overleden. Onder hen zijn drie Apeldoorners: mevrouw José van den Berg-Begman (55) en de heren Roel Nijenhuis (55) en Addy Teunissen (52). Verder vond mevrouw Netty Martens (50) uit Zutphen de dood, evenals de heren Wilfrido Plantijn (71) uit Almere en John Veldhuizen (64) uit Amersfoort. Netty Martens werkte sinds kort als zorgmedewerkster, terwijl Wilfrido Plantijn lid was van de folkloristische dansgroep Ekspreshon Kultural uit Almere. Roel Nijenhuis werkte als chauffeur bij de transportgroep van het Landelijk Opleidings- en Kenniscentrum van de Koninklijke Marechaussee in Apeldoorn. José van den Berg-Begman, moeder van twee kinderen, werkte bij Parfumerie Douglas in de Apeldoornse Hoofdstraat. John Veldhuizen, vader van twee kinderen, had een muziekkorps van Defensie naar Apeldoorn gebracht.

Op de avond van 8 mei 2009, na de herdenkingsdienst in Apeldoorn, maakte het Landelijk Parket van het Openbaar Ministerie bekend dat Marij Pijnenburg (46) uit Moergestel om 21.50 uur is overleden aan hoofd- en nekletsel. De 14-jarige dochter van de overleden vrouw, Britt, lag gewond in het ziekenhuis. Zij mocht juist eerder die vrijdag naar huis. De moeder lag in het ziekenhuis in Zwolle, de dochter was opgenomen in Apeldoorn. Marij Pijnenburg gaf Engelse les op het 2College Durendael in het nabijgelegen Oisterwijk. Haar man, Aad Pijnenburg, is ook werkzaam op 2College Durendael. Hij is voorzitter van de Tilburgse drumband "Prinses Juliana."

Strafrechtelijke onderzoek is beëindigd door overlijden verdachte/dader

Na het overlijden van de verdachte/dader is het strafrechtelijke onderzoek beëindigd. Dit is bevestigd door het Landelijk Parket. Wel doet de Nationale Recherche onderzoek naar de aanslag en de toedracht, ondanks het overlijden van de dader. Er zijn 250 rechercheurs op de zaak gezet en het onderzoek is aangemerkt als een "zaak van nationaal belang." Het betreft een zo compleet mogelijk rechercheonderzoek, waarin de hele voorgeschiedenis en alle scenario's worden verwerkt. Er zijn vooralsnog geen aanwijzingen dat er meerdere personenen bij betrokken waren. Tot het overlijden spraken de autoriteiten consequent over verdachte, maar die aanduiding heeft na de dood weining zin meer.

Koningin aangeslagen - de toekomst van Koninginnedag

De Koningin is zwaar aangeslagen en heeft meteen na de persconferentie haar medeleven getoond. Zeker is aangrijpend dat de Koninklijke Familie de aanrijding van nabij heeft meegemaakt. Maar zij hebben het tenminste overleefd in tegenstelling tot een aantal argeloze toeschouwers en een lid van de marechaussee. De onbevangenheid tijdens Koninginnedag is de laatste jaren al wat minder geworden, maar gevreesd wordt dat de Koninklijke Familie in de toekomst minder benaderbaar gaat worden. En dat daardoor Koninginnedag een ander karakter zal krijgen. De tijd zal het leren.

Eenmansacties ontwrichten Nederlandse maatschappij - "dark horses"

Een aanslag als deze past in het rijtje Pim Fortuyn en Theo van Gogh. Ook hier was sprake van eenmansacties die een grote invloed op de samenleving hadden. De bloemenzee bij de rampplek of bij het woonhuis in het geval van Fortuyn is wat dat betreft veelzeggend. Het verschil is echter dat Volkert van der Graaf en Mohammed Bouyeri deel uit maakten van een breder "verband:" linkse dierenactivisten en moslimextremisten. Zij waren voor hun daad wel bekend in justitiële kringen. Karst Tates daarentegen was een klassieke "dark horse," een persoon die voor de aanslag totaal niet bekend was bij de politie, justitie, inlichtingendienst AIVD of onder behandeling was bij de geestelijke gezondheidszorg. Daardoor is het ook niet eenvoudig te voorkomen. De zwarte kleur van de auto staat symbool voor dit geval: de zwarte fantoom kwam uit het niets het wereldtoneel op.