Het verhaal achter enkele uitdrukkingen en gezegdes

Uitdrukkingen/gezegdes zijn volledige geïntegreerd in onze taal. Mogelijk gebruik je zelfs regelmatig uitdrukkingen, waarvan je niet beseft dat het uitdrukkingen zijn. De uitdrukkingen en gezegdes zijn soms al eeuwen oud en hebben ieder hun eigen ontstaansgeschiedenis. O.a. uit de scheepvaart, de riddertijd, het boerderijleven e.d. Soms zitten er verrassende en oude verhalen achter uitdrukkingen die regelmatig gebruikt worden.

Boerderij en dieren

Een blok aan het been

Deze uitdrukking is afkomstig van de boerderij. Vroeger hadden weilanden nog geen hekken. Om te voorkomen dat dieren wegliepen kregen zij een blok hout aan hun been/poot.

Geld over de balk gooien

In eerste instantie luidde het spreekwoord 'het hooi over de balk gooien' en is afkomstig van het boerderijleven. De balk verwees naar een balk die boven het voederrek hing. Werd het hooi per ongeluk over de balk gegooid in plaats van in het voederrek, dan was dit niet meer bruikbaar als voedsel.

Iemand te grazen nemen

Vroeger had men er plezier in om mensen, die er niet op bedacht waren, te bedelven onder gemaaid gras. Iemand te grazen nemen staat dus voor 'een grap maken'.

Op zwart zaad zitten

Vogels eten eerst de witte korrels uit hun voer. Meestal blijven de zwarte korrels liggen.

Van hot naar her

Hot en Her zijn beiden koetsierstermen. Hot is rechts en her is links.

Gevechten

Het spits afbijten

'Het spits afbijten' is ontstaan in de riddertijd. In deze tijd stonden er regelmatig twee gewapende groepen tegenover elkaar.
Als wapen gebruikten zij lansen. De punt hiervan werd 'het spits' genoemd. Degenen die vooraan stonden, vingen als eerste de stoten met het spits op.

In de gaten houden

Deze uitdrukking stamt uit de middeleeuwen. Het heeft zijn herkomst vanuit de harnassen die ridders droegen. Een harnas was vrijwel hermetisch afgesloten, maar vanzelfsprekend zaten er bij de ogen gaten, zodat ridders wel konden kijken.

Vechten tegen de bierkaai

Afkomstig uit Amsterdam. Bewoners van de Bierkade stonden bekend als echte vechters. Wilde men de strijd aangaan tegen de bewoners, dan kon men er vanuit gaan dat de bierkadebewoners winnen.

Voor iemand in de bres springen

De bres was een gat in de vestingmuur, ontstaan door toedoen van de tegenstander. Sommige strijders wierpen zich op om in het gat te gaan staan/te springen. Zo beschermden zij hun medestrijders, want zij zouden de tegenstander als eerste treffen.

Legendes

De draak met iets steken

De uitdrukking 'de draak met iets steken' gaat terug naar de middeleeuwen en verwijst naar een legende uit de 11e eeuw, namelijk: 'Joris en de draak.' In het kort gaat de legende als volgt: in Silena (Libië) woonde vlak bij de stad een draak. Inwoners van Silena waren bang, want hij zou met zijn adem de stad kunnen vergiftigen. Om de draak rustig te houden, kreeg hij schapen te eten. Toen alle schapen op waren, moesten er mensen geofferd worden. Dit gebeurde door loting.

Op een gegeven moment zou de prinses gevoerd worden. Maar vlak voordat zij opgepeuzeld werd, kwam Joris eraan. Hij vocht tegen de draak en redde de prinses. Joris vertelde de inwoners van Silena dat hij in staat was om de draak te doden. Dit zou hij echter pas doen, als veel mensen zich zouden bekeren tot het Christendom. Veel mensen lieten zich dopen en Joris hield zijn woord. De draak werd gedood met een zwaard.

In de middeleeuwen was men gek op deze legende en het werd vaak nagespeeld. Na verloop van tijd kreeg het verhaal steeds meer een komisch karakter. Joris vocht hierin niet tegen een echte draak maar tegen een soort monster van stro. Dit verklaart de huidige spottende betekenis van deze uitdrukking.

De knoop doorhakken

'De knoop doorhakken' heeft zijn herkomst uit een klassiek Grieks verhaal. Een boer had een strijdwagen (wagen die werd voortgetrokken door paarden) en spande een band over de wagen, waarin hij een ingewikkelde knoop legde. De voorspelling was dat degene die deze knoop ontwarde, heerser kon worden over de wereld. Alexander de Grote pakte een zwaard en hakte de knoop door.

Scheepvaart/scheepsbouw

Spijkers op laag water zoeken

'spijkers op laag water zoeken' heeft zijn oorsprong in de scheepsbouw. Er zijn twee theorieën over het ontstaan ervan:

• 1e theorie: timmerlieden die werkzaam waren op scheepswerven moesten vroeger, tijdens laag water, zoeken naar spijkers die zij tijdens hun werkzaamheden verloren hadden. Van hieruit ontstond de betekenis: 'zoeken naar dingen die bijna onvindbaar zijn'.'
• 2e theorie: bij reparaties aan schepen was het soms beter om schroeven te gebruiken in plaats van spijkers. Om te controleren of dit ook daadwerkelijk gebeurde, werd gewacht tot het schip droog lag.

Oké

Het woord/de uitroep oké is een verbastering van de Franse woorden au quay. Dit betekent: op de kade en is afkomstig uit de scheepsvaart. Wanneer de vracht op de kade staat, is de taak (de vracht afleveren) volbracht. Het is klaar.
Overigens zij er nog veel meer theorieën over de uitroep 'oké'.

Vertalingen

De appel valt niet ver van de boom

Het spreekwoord 'de appel valt niet ver van de boom' is nog relatief 'jong'. In Nederland werd het pas gebruikt in 1700 en was een vertaling van het Duitse: 'der apfel fällt nicht weit vom stamm.' Wel was er al eerder een spreekwoord met dezelfde betekenis (kinderen lijken op hun ouders). Namelijk: 'de appel smaakt naar zijn boom', afkomstig uit 1400.

In de war zijn

War is het Engelse woord voor oorlog. In het Nederlands staat (in de) war voor onrust. Zowel het Engelse als het Nederlandse woord, zijn afkomstig van het Germaanse woord 'werra'. In eerst instantie stond dit voor onrust, later ook voor strijd. In de war zijn verwijst dus naar onrust in het hoofd.

Likmevestje

Likmevestje komt van het Franse woord 'fesse', wat bil betekent. Likmevestje betekende dus oorspronkelijk: lik mijn bil.
De uitdrukking was voor het eerst te lezen in een roman (kamertjeszonde, 1896.) Hierin had het de negatieve betekenis, die het tegenwoordig heeft (het stelt weinig voor).

Overig

Balen

Ergens van balen, is een overblijfsel van 'ergens balen tabak van hebben'. Opvallend is dat het woord 'tabak' eigenlijk werd gebruikt om iets geweldigs aan te duiden, het is dus positief. Toch zei men ook in negatieve situaties 'ergens tabak' van te hebben. Om het nog extra kracht bij te zetten, werd er gesproken van balen (grote hoeveelheden) tabak.

Dat is de hamvraag

In de jaren 50 was er een quiz op de radio, genaamd: 'mastklimmen'. Deelnemers kregen vragen voorgelegd en bij ieder goed antwoord klommen zij een stapje hoger op de denkbeeldige. Was de top bereikt, dan volgde de beslissende vraag. Werd deze goed beantwoord, dan won de deelnemer een ham.

Dat is een hele waslijst

Vroeger werd bijgehouden hoeveel stuks wasgoed naar de wasserij (destijds werd het washuis genoemd) werden gebracht. Vooral mensen uit de hogere klassen en instellingen maakten gebruik van de diensten van de wasserij. Zo'n lijst met het gebrachte wasgoed was vaak behoorlijk lang. Vandaar dat dat we nu 'waslijst' gebruiken, als we het hebben over een lange lijst.

Geen blad voor de mond nemen

Dit komt uit de theaterwereld. Toen er nog geen maskers waren, hielden acteurs een vijgenblad voor hun gezicht. Wie geen blad voor mond neemt, schaamt zich niet en verbergt niks. Zegt openlijk waar het op staat.