Duurzaamheid in de lage landen

Duurzaamheid is een van de recente modewoorden. In zowat alle bedrijven duikt het op als een van de doelstellingen en missies. Wat moeten we ons daar bij voorstellen en hoe weten we als individueel persoon of als bedrijf dat we ‘goed bezig zijn’? Al in 1992 zijn op de Convention of Biological Diversity in Rio de Janeiro de krijtlijnen uitgezet van een wereldwijde aanpak voor een duurzame samenleving. In 2010 werden ze vernieuwd en aangepast en kregen ze vorm in een actieplan met 20 richtlijnen, de zogeheten Aïchi richtlijnen, met doelstellingen tegen 2015 en 2020. Er wordt gewerkt langs drie hoofdlijnen. Er wordt hard gewerkt, ook in Nederland en België, maar de weg is lang en moeilijk.

Wat wordt verstaan onder duurzaamheid

Eenvoudig uitgedrukt zouden we kunnen zeggen dat men duurzaam leeft, handelt of onderneemt wanneer de wijze waarop we leven, handelen en ondernemen niet belet dat anderen, nu en in de verre toekomst op een zelfde manier zouden kunnen leven. Het is dus nauw verbonden met de vaststelling dat de mensheid de natuurlijke voorraden, denk aan aardolie en gas, in snel tempo opgebruikt. Het hangt ook samen met de vaststelling dat door onze activiteiten tal van andere levensvormen, planten en dieren, in even snel tempo verdwijnen en ook met het besef dat door onze levenswijze onze eigen leefomgeving danig verstoord is en onleefbaar dreigt te worden. Er zijn drie belangrijke peilers, het verbruik aanpassen aan wat de aarde hernieuwbaar kan leveren, uitgedrukt in de Ecologische Voetafdruk, de biodiversiteit bewaren en streven naar een goed niveau van menselijke ontwikkeling uitgedrukt in HDI, dit opdat iedereen in gelijke mate gebruik zou kunnen maken van de natuurlijke rijkdommen en de bestaande diversiteit.

In 1972 werd het eerste rapport van de club van Rome vaak nog afgedaan als doemdenken, overtuigd als men was dat het menselijk vernuft en de technologie wel oplossingen zouden vinden. De kennis van de Aarde en van de verschillende processen die mekaar beïnvloeden is ondertussen geweldig uitgebreid. Men weet nu dat wanneer we bepaalde drempels zullen overschrijden allerhande effecten in gang gezet zullen worden die het ons onmogelijk zullen maken evoluties als opwarming terug te draaien. Wanneer de permafrost, de altijd bevroren ondergrond in Noord-Rusland en Siberië, door de opwarming van de Aarde begint te ontdooien zal er zoveel methaangas, een erg krachtig broeikasgas, vrijkomen dat de gemiddelde temperatuur op Aarde onstuitbaar verder zal oplopen. Mede dank zij ‘An inconvenient truth’, het werk van Al Gore is het besef dat we met zijn allen iets moeten doen wereldwijd doorgedrongen.

Ecologische Voetafdruk

Meten is weten, ook op het vlak van duurzaamheid. Om dat te kunnen zijn een aantal formules ontwikkeld. De meest bekende is de voetafdruk. Er zijn verschillende varianten die meer of minder elementen opnemen in de formule. De Ecologische Voetafdruk kan beschouwd worden als de standaardmaat die vergelijkingen mogelijk maakt over de ganse wereld. Het wil uitdrukking geven aan de hoeveelheid biologisch productieve oppervlakte die een mens gebruikt voor de productie van alle goederen die hij consumeert en voor de verwerking van het afval dat hij produceert, CO2 uitstoot inbegrepen. Er wordt zowel landoppervlakte als wateroppervlakte in rekening gebracht.

Daarvoor zijn een aantal complexe correcties nodig. In de eerste plaats omdat bij voorbeeld weiland een lagere opbrengst heeft dan akkerland, maar ook omdat akkerland een verschillende productie oplevert in verschillende delen van de wereld. De correctiefactoren zijn bedoeld om die verschillen te verrekenen. Uiteindelijk levert dit als maateenheid de globale hectare (gha) op die rekening houdt met de gemiddelde productiviteit. Na de berekening van alle consumptie levert dat dus uiteindelijk een getal op dat uitdrukt hoeveel gha iemand nodig heeft voor zijn huidige consumptiepatroon.

Het moet duidelijk zijn dat technologische vooruitgang de Ecologische Voetafdruk kan beïnvloeden.
Zo heeft een efficiëntere productiewijze bij de papierindustrie al geleid tot een vermindering van de impact van papiergebruik. Zo heeft ook de toename van elektriciteit niet gebaseerd op fossiele brandstoffen geleid tot een vermindering van de impact van elektriciteitsgebruik.
Al die nieuwe ontwikkeling worden voortdurend verwerkt, gebaseerd op wetenschappelijke gegevens en op officiële cijfers afkomstig van de VN en de FAO.

Op een vergelijkbare manier wordt er ook gewerkt aan een Water Voetafdruk die een maat moet zijn voor het verbruik van zoet water, drinkwater.

Menselijke ontwikkeling

Een totaal ander aspect van duurzaamheid zit vervat in de Human Development Index (HDI) of de index van menselijke ontwikkeling. Deze maat is ontwikkeld door de VN. Er is hier geen grens bepaald waarboven men niet zou mogen uitreiken. Integendeel, hier moet de mensheid zich als doel stellen dat alle landen een bepaalde minimumgrens bereiken. De index is gebaseerd op drie terreinen, vooreerst op de levensverwachting bij de geboorte, verder op de levensstandaard uitgedrukt in het BNP per inwoner en ten slotte op de scholingsgraad. Deze maat houdt geen rekening met ongelijke verdeling van rijkdommen binnen een land noch met de veiligheid. Eén is de maximum waarde. 0,8 wordt als grens genomen voor landen met een hoge graad van menselijke ontwikkeling.

Biologische diversiteit

Voor de biologische diversiteit, afgekort tot biodiversiteit, is er nog geen samenvattende meeteenheid. Meeteenheden die bestaan zoals de Shannon Wiener index zijn meer bedoeld om bepaalde onderzoeksgebieden te vergelijken. Hij is gebaseerd op het aantal soorten gewervelde dieren in een gebied en de procentuele aanwezigheid van die soorten. De Conventie inzake Biologische Diversiteit (CBD) zorgt er evenwel voor dat de aangesloten landen gerichte inspanningen leveren om tegen 2020 de achteruitgang van de biodiversiteit te stoppen. In dat kader zijn er nadien nog nieuwe protocollen opgesteld zoals het Cartagena protocol, het Nagoya protocol en het Nagoya Kuala Lumpur protocol.

Situatie in de lage landen

Hoe is het nu gesteld met de duurzaamheid van de samenleving in België en Nederland? Voor wat betreft de Ecologische Voetafdruk moeten we vaststellen dat zowel Nederland met een voetafdruk van 5,75 gha in 2000 als België met 5,88 gha ver boven de grens van 1,9 gha zitten die op dit ogenblik gehanteerd kan worden als duurzaam.

Beter scoren we uiteraard voor de Human Development Index. Met een index van 0,915 in 2013 stond Nederland op een 4de plaats in de rangschikking per land. België heeft een index van 0,881. Beiden horen daarmee bij de landen met een zeer hoge menselijke ontwikkeling. Waar beiden in het jaar 2000 nog nagenoeg gelijk stonden met een index van respectievelijk 0,873 (België) en 0,874 (Nederland) heeft Nederland sindsdien nog merkelijk vooruitgang geboekt.

De biodiversiteit in onze lage landen is uiteraard van nature veel kleiner dan deze in bijvoorbeeld Borneo. Dat is volkomen normaal en natuurlijk. Maar even evident is het dat de natuurlijke diversiteit in de loop der tijd erg is afgenomen. In het kader van de duurzaamheid moeten we er dus voor zorgen dat deze in ieder geval niet verder afneemt. Onze verantwoordelijkheid kan er dan ook in bestaan om het behoud van de biodiversiteit elders in de wereld mede te ondersteunen. Zowel Nederland als België zijn bereidwillige partners in het streven om de biodiversiteit te behouden. Ook hier is de vergelijking met supertankers terecht. Het kost tijd om via besluitvorming, opstellen van actieplannen en dergelijke te komen tot resultaten. België geeft aan dat er nood is aan een beknopte reeks indicatoren en evaluatiecriteria om het effect van de genomen maatregelen na te gaan. Nederland focust op de 20 Aichi richtlijnen aangenomen in 2010. Er worden zeker resultaten geboekt. Zowat 12 % van de oppervlakte valt onder bosreservaten of Natura 2000 gebieden. Maar, één derde van de naar schatting zowat 55.000 soorten planten en dieren in België wordt bedreigd. De situatie in Nederland is erg vergelijkbaar, behalve wat betreft reptielen en amfibieën. Voor deze groepen loopt het aantal bedreigde soorten op tot meer dan 70 en meer dan 80 %.