mijn kijk op

Euthanasie: autonomie, recht op zelfbeschikking en gevolgen

Naar aanleiding van een column die ging over dat er in België een Senaatscommissie heeft ingestemd met de mogelijkheid voor euthanasie bij kinderen, ontspon zich een discussie in de reactiekolom tussen een atheïst en een christen.¹ De atheïst stelde dat in het algemeen de regels die christenen willen stellen, restrictief zijn voor anderen: "Laten we ons even bepalen tot abortus en euthanasie. Als abortus toegestaan is, wordt daarmee geen enkele christelijke vrouw belemmerd in haar wens om géén abortus toe te passen. En bij euthanasie wordt geen enkele christen gedwongen tot levensbeëindiging. Andersom is er wèl dwang in de richting van seculieren, als je abortus en euthanasie verbiedt."² Zo van: 'Ik bepaal zelf wat er met mijn lichaam en leven gebeurt. Ik doe daar niemand kwaad mee.' Maar ligt het ècht zo simpel? Kunnen menselijke beslissingen altijd autonoom zijn en wat zijn de maatschappelijke implicaties?

• Wat is euthanasie?
• Actieve levensbeëindiging
• Palliatieve sedatie
• Uitzichtloos en ondraaglijk lijden
• Twee botsende mens- en wereldbeelden
• Christendom en humanisme
• Menselijke autonomie
• Compromis?
• Maatschappelijke gevolgen
• Het zelfbeschikkingsrecht van het individu kan nooit absoluut zijn
• Hoe vrij zijn ouderen en zieken?
• De mens is een sociaal wezen
• Arts en samenleving
• Druk vanuit de omgeving
• Lijden van de omgeving
• Verkeerde beeldvorming
• Economische motieven
• Besparing
• Absolute heiligheid van het leven
• Nachtmerrie
• 'Geef ze maar een spuitje'
• Doos van Pandora
• Tegen de verabsolutering van zelfbeschikking
• Grenzen aan euthanasie
• Artsen en euthanasie

Wat is euthanasie?

Actieve levensbeëindiging

Euthanasie is actieve levensbeëindiging door het toedienen van een dodelijk middel door een arts, op verzoek van de patiënt zelf. In het geval van een huisarts is het niet alleen de huisarts die als enige de beoordeling van het verzoek beoordeelt. Wanneer de arts overtuigd is dat euthanasie kan worden toegepast, wordt er een tweede onafhankelijke SCEN-arts geraadpleegd.[3] Van het advies van deze tweede arts wordt in de praktijk eigenlijk niet afgeweken. Euthanasie behoort niet tot het normaal medisch handelen.

Palliatieve sedatie

Palliatieve sedatie wordt vaak als alternatief voorgesteld voor euthanasie, maar het is een volstrekt andere zaak. Palliatieve sedatie is normaal medisch handelen waarin de arts beslist en de patiënt bewilligd. Hiertoe kan worden besloten als de levensverwachting 1 tot 2 weken is en de symptomen niet meer met reguliere middelen kunnen worden bestreden. Bij palliatieve sedatie wordt een terminale patiënt tot zijn dood in slaap gehouden door middel van het toedienen van slaapmedicatie om zijn lijden te verlichten. Dit is een normale medische handeling en geen vorm van euthanasie.

Uitzichtloos en ondraaglijk lijden

Bij euthanasie beslist de patiënt en bewilligt de arts. De arts kan daar wel of niet in meegaan. Er moet op dat moment sprake zijn van 'uitzichtloos en ondraaglijk lijden' van de ­patiënt. Dit is een moeilijk meetbaar en objectiveerbaar begrip. Er zijn daarom meerdere intensieve gesprekken nodig tussen arts en patiënt om hier een goed beeld van te krijgen. Ook zal de arts zich ervan willen vergewissen dat verzoek een persisterend karakter heeft en hij zal de motivatie goed in beeld willen krijgen. Hij zal bedacht zijn voor mogelijke sturing op de beslissing vanuit de familie.

Twee botsende mens- en wereldbeelden

Christendom en humanisme

Nederland is van oorsprong een christelijk land, maar door de secularisatie, ontkerkelijking én ontkerstening hangen steeds meer mensen een soort algemeen humanistische gedachtegoed aan, alhoewel ze zich geen humanist noemen.[4] In feite zijn dit anno 2024 de twee meeste dominante mens- en wereldbeelden in Nederland. Het mens- en wereldbeeld van het humanisme heeft —oppervlakkig gezien— veel overeenkomsten met het christendom want het komt immers uit het christendom voort, maar wijkt ten diepste af van die van het christendom.[5] Wat overeenkomt is de centrale positie van de mens en het historisch-lineaire wereldbeeld met het geloof in vooruitgang.[6] Het christendom erkent echter dat er een transcendente werkelijkheid is, waarbij de diepste zin van het leven is te vinden in relatie met deze transcendente God, die de geschapen werkelijkheid overstijgt en groter is dan die werkelijkheid. Tegelijk is God immanent. Hij overstijgt onze werkelijkheid èn Hij bevindt Zich daar midden in.

Menselijke autonomie

Zowel in het christelijke als het humanistische wereldbeeld hechten beide, omwille van de centrale positie van de mens, belang aan de menselijke autonomie. Doch in het humanistische mens- wereldbeeld, dat stelt dat de mens een autonome positie heeft ten opzichte van welke god dan ook, weegt dit principe veel sterker door. Mensen die leven vanuit een humanistisch mens- en wereldbeeld, zijn vaak (krachtige) voorstanders van het recht op abortus en euthanasie.[7] Dit behoort volgens hen tot de menselijke autonomie. In het christelijke mens- en wereldbeeld is de menselijke autonomie echter secundair aan de relaties tussen mensen onderling en tussen mens en God. Volgens de humanistische positie mag een mens autonoom over zijn of haar eigen levenseinde beslissen; volgens christenen reikt de menselijke autonomie niet zo ver.[8] Het is in feite autonomie versus theonomie. Bij theonomie berust de moraal op Gods geopenbaarde wil. Bij autonomie is de mens de maat der dingen.[9]

Compromis?

Je kunt over allerlei onderwerpen tot eenstemmigheid komen of eventueel overwegen of je tot een compromis kan komen, maar daar waar het over euthanasie gaat lijkt dat niet mogelijk. Daarom schrijft dr. J. Douma (vooral bekend als christelijk ethicus) in zijn boek Grondslagen dat bepaalde woordvoerders van pro-life kringen wel kunnen menen dat pleidooien voor euthanasie effectief met algemene argumenten kunnen worden bestreden, maar wanneer iemand vanuit zijn humanistische levensvisie op het principiële standpunt staat dat de mens zelf beschikt over zijn leven, is niet in te zien waarom vrijwillige euthanasie verboden zou moeten zijn. Wie echter gelooft dat niet hijzelf, maar God over al het leven beschikt, waaronder het zijne, zal euthanasie niet kunnen aanvaarden. Christenen noemen het leven heilig, het leven heeft intrinsieke waarde wat samenhangt met het Bijbelse gegeven dat de mens geschapen is naar het beeld en de gelijkenis van God. Dat hiermee de heiligheid van het leven verbonden is blijkt uit Genesis 9:6: "Vergiet iemand het bloed van de roodbloedige mens, door de roodbloedige mens zal zijn bloed worden vergoten; want naar het beeld van God heeft hij de roodbloedige mens gemaakt." Orthodoxe christenen geloven dat geen mens het beschikkingsrecht heeft over eigen of andermans leven. Daarom wijzen zij euthanasie af. Zij zien het als hun fundamentele plicht elk menselijk leven te beschermen vanaf het prilste begin tot haar meest breekbare levensfase. Het is de Schepper die het leven geeft; mensen hebben het leven niet aan henzelf te danken. En het is God die neemt.

Dit zijn twee fundamentele uitgangspunten die diametraal tegengesteld zijn en je kunt er geen brug tussen slaan. Dr. J. Douma zegt hierover: "Het lijkt me onmogelijk deze christelijke overtuiging in algemene argumenten te vertalen, of tot een compromis te komen".[10]

Maatschappelijke gevolgen

Tegen deze achtergrond wordt de reactie van de atheïst die ik aanhaalde in de inleiding van dit artikel, begrijpelijk. Nu ligt dat bij abortus weer anders dan bij euthanasie. Douma zegt hierover dat er over abortus gemakkelijker 'algemenere' (niet-christelijke) argumenten te gebruiken zijn tegen abortus, omdat er namelijk een ander (het ongeboren kind) in het spel is. Waarom zou zijn of haar recht op leven èn zelfbeschikking moeten wijken voor het recht op zelfbeschikking van de vrouw? Nu kun je natuurlijk discussiëren en hartstochtelijk van mening verschillen over de status van het ongeboren kind, dat neemt niet weg dat er evident 'een ander' in het spel is bij wie —in het geval van abortus— iets onomkeerbaars plaatsvindt, namelijk de beëindiging van zijn of haar leven. De regels van 'ons' abortusbeleid zijn niet restrictief, maar dodelijk.

Hoe zit het met euthanasie? Zelfbeschikking mag niet leiden tot schade bij de naaste als individu en als collectief, maar wie verzekert mij dat de mogelijkheid van euthanasie op termijn geen ingrijpende maatschappelijke gevolgen heeft? Ik wil hieronder enkele overwegingen naar voren brengen, waar mijns inziens in het publieke debat over dit heikele onderwerp te weinig aandacht voor is.

Het zelfbeschikkingsrecht van het individu kan nooit absoluut zijn

Iedereen heeft het recht zijn eigen levenseinde autonoom te bepalen, zo luidt het standpunt van de voorstanders van euthanasie. Het zelfbeschikkingsrecht verabsoluteren doet volgens tegenstanders echter onrecht aan de sociale dimensie van een individu en aan zijn verantwoordelijkheidszin. Mark Van de Voorde, Vlaams journalist en publicist, stelt dat het verabsoluteren van het zelfbeschikkingsrecht verstrekkende consequenties heeft:

"Ik weet niet of de voorstanders van euthanasie beseffen wat ze aanrichten door het zelfbeschikkingsrecht als ultieme norm van handelen te beschouwen. Wie dit poneert, moet de consequenties inzien. Wat doen we straks met psychisch zieken die zelfdoding overwegen? In alle psychiatrische klinieken beijveren dokters en verpleegkundigen zich om zelfmoordpogingen te verijdelen en mensen van hun zelfmoordneigingen af te helpen. Als zelfbeschikking vooropstaat, moeten ze daarmee ophouden. Als zelfbeschikking werkelijk de ultieme ratio is, dan moet onze samenleving stoppen met drugspreventie. Als iemand zin heeft om zich te pletter te roken, te snuiven of te spuiten, dan moet hij daartoe de wettelijke vrijheid krijgen. Als zelfbeschikking het eerste criterium is, moeten we toestaan dat iemand verlangt om door klonen zichzelf in zijn kind terug te zien. Als zelfbeschikking werkelijk voorop staat, dan…(vul zelf in)…"[11]

Zelfbeschikking is kortom per definitie aan grenzen gebonden. Op allerlei gebieden in het leven wordt de zelfbeschikking van mensen beperkt, teneinde mensen in bescherming te nemen tegen zichzelf en anderen en een leefbare, humane samenleving te creëren.

Hoe vrij zijn ouderen en zieken?

De mens is een sociaal wezen

Het is een bekende slogan die door abortusactivisten wordt gebezigd: 'Als jij tegen abortus bent dan doe je het niet'. Maar wat ze over het hoofd zien is dat er een ander in het spel is wiens leven wordt beëindigd. Voorstanders van euthanasie (en hulp bij zelfdoding), benadrukken (ook) de persoonlijke autonomie. Er wordt vaak gesuggereerd alsof een zelf verkozen dood alleen van invloed is op de persoon zelf, in de zin van dat het zijn keuze is en niemand ertoe wordt gedwongen. Met andere woorden: 'Als jij tegen euthanasie bent, dan maak je die keuze toch gewoon niet? Simpel toch, wat is het probleem?' De mogelijke sociaal-maatschappelijke gevolgen van het mogelijke maken van euthanasie lijken geheel buiten beschouwing gelaten te worden.

Door het verabsoluteren van het zelfbeschikkingsrecht doen we onrecht aan de mens die naast een individu ook een sociaal wezen is. Mark Van De Voorde vraagt zich af waar wij het recht vandaan halen om bij het naderend levenseinde en in het aanschijn van de dood mensen aan hun lot, aan hun zelfbeschikking over te laten? Bovendien dreigt, zo stelt hij, dat als euthanasie eenmaal mag, juist die sociale verbondenheid mensen onder de druk van hun omgeving zal zetten om te kiezen voor de dood, omdat de nabestaanden het niet meer uithouden. Waar is de autonomie dan?[12] Tot hoeveel zelfbeschikking is een mens in staat onder druk van een slopende ziekte, een gespannen familiekring en een royaal aanbod om er een einde aan te maken?[13]

Arts en samenleving

Prof. dr. H. Jochemsen (onder meer bijzonder hoogleraar voor de medische ethiek aan het VU medisch centrum) schrijft dat in discussies over euthanasie voorstanders beweren dat tegenstanders van euthanasie dit niet zelf te hoeven laten toepassen en dat het onterecht is wanneer hun bezwaren euthanasie voor anderen onmogelijk zouden maken.[14] Jochemsen maakt duidelijk dat deze redenering om twee redenen ondeugdelijk is. Ten eerste wordt euthanasie uitgevoerd door een arts en die behoort tot een bij wet geregelde en geprivilegieerde beroepsgroep. De reikwijdte van de bevoegdheden van een arts zijn daarmee volgens de ethicus onvermijdelijk een publieke zaak die iedereen aangaat. Ten tweede verandert legalisering van euthanasie de samenleving. De inburgering van euthanasie kan in onze op gezondheid, activiteit en productiviteit gerichte samenleving er toe leiden dat bepaalde groepen van mensen zich gedrongen gaan voelen 'te kiezen' voor euthanasie, aldus Jochemsen. Aanwijzingen hiervoor zijn volgens hem reeds waarneembaar. Het gaat dus iedereen aan en niet alleen de persoon die euthanasie wenst. Mensen zijn geen eilandjes, maar maken deel uit van een gemeenschap. De 'autonome' keuzes die mensen maken, beïnvloeden onvermijdelijk de samenleving als geheel.

Druk vanuit de omgeving

Lijden van de omgeving

In een folder genaamd 'Euthanasie door de huisarts' van Medisch Centrum Groenveld lezen we dat de omgeving vaak niet weet om te gaan met het sterven van een familielid en dat er vanuit de omgeving (steeds meer) druk op de arts kan worden uitgeoefend om in te grijpen.

"Men kan niet voorbij gaan aan het feit dat bij het sterven van een naaste ook rekening gehouden moet worden met het lijden van de omgeving. De arts kan zich echter niet laten leiden door het lijden van de omgeving als het gaat om de beslissing wel of niet over te gaan tot euthanasie. Voor sommigen is het zien sterven van een familielid een ondraaglijke kwestie. Niet zelden voelt de arts hierbij de druk van de familie om in te grijpen, ook als de patiënt langzaam comateus (bewusteloos) raakt in het voorstadium van het uiteindelijk overlijden. Voor de arts is duidelijk dat een bewusteloze patiënt strikt genomen niet meer ondraaglijk lijdt. Voor de omgeving is dit niet altijd even duidelijk. Dit levert nog wel eens misverstanden op. Het kan leiden tot irritaties bij de omstanders, hetgeen een spanningsveld tussen arts en omstanders kan veroorzaken. Bedenk dat, als u als familielid voor het eerst getuige bent van het overlijden van een naaste, dit een emotionele gebeurtenis is, die door de onbekendheid met de dood de nodige vragen oproept. De arts zal trachten uit te leggen welke verschijnselen gezien moeten worden als een normale uiting van het stervensproces, zodat duidelijk wordt dat er inderdaad sprake is van een normaal verlopend (natuurlijk) overlijden. Over het algemeen zal de stervende patiënt enkele dagen voor zijn dood in een comateuze (bewusteloze) toestand terecht komen.

Omdat niet te voorspellen is hoe lang het dan gaat duren voordat de patiënt overlijdt, kan de omgeving gaan wanhopen. Wanneer daarbij ook nog het idee bestaat dat de stervende ondanks de bewusteloze toestand, toch nog ondraaglijk lijdt, kan de omgeving de druk op de arts opvoeren om toch in te grijpen. Dit mag voor de arts nooit reden zijn om over te gaan tot euthanasie. Veelal staat de omgeving ook onder druk vanwege het feit dat er al een tijd een heel zorgsysteem rond de patiënt is opgebouwd, en men niet weet hoe lang men dit nog kan volhouden. Het is daarom van belang tijdig met de arts te overleggen of bepaalde zorg in de aanloop naar het overlijden uit handen gegeven kan worden doordat bijvoorbeeld een zorgverlenende instantie als het Groene Kruis of de Thuiszorg wordt ingeschakeld. Dit ontlast met name de uiteindelijk achterblijvende partner of familieleden, zodat deze op het moment dat het echt nodig is, nog de energie kunnen opbrengen om in die allerlaatste fase de stervende nog tot steun te zijn."[15]

Verkeerde beeldvorming

De meeste mensen lijken heden ten dage niet meer om te kunnen gaan met het natuurlijke menselijke verval en het stervensproces. Marie-Jose Calkhoven schreef twee jaar geleden in De Volkskrant dat in Nederland de NVVE (Nederlandse Vereniging Voor Euthanasie) een grote rol speelt in de verkeerde beeldvorming en directe koppeling van de begrippen 'euthanasie' en 'waardig sterven':

"Door deze verbinding ontstaat snel de suggestie dat andere vormen van sterven de menselijke waardigheid zouden aantasten. Dat de NVVE moeite heeft met de menselijke aftakeling is duidelijk. In vele van haar publicaties worden ziekte, dementie, rolstoelafhankelijkheid, verlies van onafhankelijkheid in een adem genoemd met 'gebrek aan levenskwaliteit'. In die zin streeft de NVVE niet alleen een 'zachte dood' na, maar draagt zij in ruime mate bij aan een zeer negatieve beeldvorming rondom ouderdom, ziekte en gebrek. Het natuurlijke menselijke verval en het stervensproces worden neergezet als mensonterend, en de enige weg tot ‘verlossing’ ligt in de vroegtijdige dood door middel van euthanasie. ..."[16]

Pauline Kamphorst-Helsloot en de eerder in dit artikel aangehaalde Henk Jochemsen benadrukken in een artikel uit 2004 dat mensen hun menselijke waardigheid behouden, hoe ernstig hun gezondheid er ook aan toe kan zijn.[17] Menselijke waardigheid is niet afhankelijk van bepaalde vermogens of eigenschappen, maar is, juridisch gesproken, onvervreemdbaar. Vanuit een christelijke mensvisie redenerend stelt Jochemsen dat die waardigheid door God, Die de mens heeft geschapen naar Zijn beeld, wordt verleend. Het is dan ook de manier waarop je tegen menselijke waardigheid aankijkt die bepaalt hoe je omgaat met datgene wat je liever niet in je eigen leven ziet gebeuren.

Economische motieven

Besparing

Bovendien vrees ik dat economische motieven wel eens een (grotere) rol zouden kunnen gaan spelen. Ouderen vormen al één van de meest kwetsbare groepen binnen onze samenleving. Wanneer zij dan nog eens opgezadeld wordt met de mogelijkheid om voor euthanasie te kiezen, worden zij alleen maar kwetsbaarder. Het vroegtijdig beëindigen van het leven van dementerende en zieke ouderen zou een grote besparing kunnen zijn. Dr. An Haekens, arts en gerontopsychiater in het psychiatrisch ziekenhuis Broeders Alexianen in Tienen, België, zei hierover:

"Hoe vrij in hun keuzes zijn de kwetsbare, dementerende ouderen nog in zo’n maatschappij als de onze, die vaart onder het primaat van het economische principe, in een maatschappij die oog in oog staat met de uitdaging van voor een alsmaar groter segment van ouder en zorgbehoevend wordende zorg te dragen?"[18]

De palliatieve zorgarts en medisch ethicus dr. Megan Best merkt hierover op:

"Arguments supporting euthanasia laws presuppose a world of ideal hospitals, doctors, nurses and families. But we don’t live in an ideal world. We live in a fallen world where humans make mistakes and have selfish motives. For this reason, legalisation of euthanasia holds a number of risks.

We cannot be sure that euthanasia, once legalised and socially accepted would remain voluntary. Vulnerable and burdensome patients may be subtly pressured to request termination of their lives, even though they don’t really want to. Consider the difficulty of having a relative in hospital long term, the stress of daily visits – finding a parking space! And sadly, the prospect of inheritance brings out the worst in a lot of people. These patients aren’t stupid. They know what a burden they can be on others. Legal euthanasia introduces a factor which should not be present in the environment of a sick person.

With euthanasia legalised, would we remain a caring society ready, in times of financial constraint, to continue to invest money and resources into attempts to improve the care of the terminally ill? Palliative care is expensive and becoming more so as patients survive longer and develop more complex problems. It is a very labour intensive discipline. Public opinion can be influenced once a law is changed. Is this what we want? I believe western medicine has progressed as far as it has because we
do value all human lives and continue to seek cures for the diseases which afflict us."[19]

Absolute heiligheid van het leven

Nederland was ooit een christelijk land, maar hoewel we nog altijd Kerstmis vieren en genieten van vrije dagen met bijvoorbeeld Pasen en Hemelvaart, spelen het geloof en God een steeds minder belangrijke rol in de Nederlandse samenleving.[20] Sinds euthanasie tot de mogelijkheden behoort, lijken we in het post-christelijke en geseculariseerde Nederland steeds meer af te drijven van de christelijke notie van de absolute heiligheid van het leven, wat een van de basisinzichten van het Bijbelse gedachtegoed is en door vrijwel niemand betwist werd. En dan niet richting een gevoeligheid voor het lijden van individuele mensen, zoals voorstanders van euthanasie lijken te suggereren, want absolute heiligheid van het leven staat niet op gespannen voet met het verlichten van het lijden. Een lange, pijnlijke dood moet te allen tijde worden voorkomen. Mensen die op sterven liggen en ernstige pijnen lijden, kunnen en moeten pijnstillende medicatie toegediend krijgen, ook wanneer hierdoor het overlijden wordt bespoedigd. Het beginsel betekent ook niet dat het leven nodeloos gerekt moet worden en dat men te lang doorbehandeld, zoals vaak het geval is.[21] Te lang doorbehandelen moet beschouwd worden als een indicator van slechte kwaliteit van zorg. Patiënten krijgen hierdoor minder gelegenheid zich voor te bereiden op de stervensfase en het kan de kwaliteit van leven behoorlijk aantasten. Dit is in strijd met de notie van absolute heiligheid van het leven.

Nachtmerrie

Vooral in westerse landen neemt men steeds meer afstand van het christelijke erfgoed met zijn noties en waarden en wordt steeds meer de heiligheid van het leven gerelativeerd en schuift men allengs op naar een steeds groter worden waardering, mogelijk zelfs overwaardering, van de persoonlijke autonomie. Maar hoe kunnen we dan nog garanderen dat in economisch slechte tijden en met de toenemende vergrijzing (en ontgroening) een zorgzame samenleving zullen blijven? Het doet mij denken aan de nachtmerrie van Marcel van Dam: dat mensen boven de 80 jaar geen dure behandelingen meer krijgen.[22] De socioloog Van Dam schreef eerder:

"Als je goed oplet, kun je veranderingen in het maatschappelijk klimaat ontdekken die op den duur ook moreel grote gevolgen zullen hebben. (...) Tegelijk met een bredere acceptatie van euthanasie doet zich een andere ontwikkeling voor. Gezondheidszorg wordt duurder. Er gaan steeds meer stemmen op om uit kostenoverwegingen de duur van medische behandelingen te bekorten of te dure behandelmethoden niet te vergoeden. Er is discussie over de vraag of medici niet veel te lang doorgaan met de behandeling van met name ouderen. Door de vergrijzing zal het ook steeds moeilijker worden voldoende personeel te vinden voor de zorg. (...) Mijn voorspelling is dat het problematiseren van de vergrijzing en de betaalbaarheid van de zorg zal leiden tot een toenemende maatschappelijke druk op ouderen om het leven als 'voltooid' te zien of als te belastend voor de kinderen. Als gevolg daarvan zal euthanasie onder ouderen sterk toenemen, vooral onder die ouderen die niet langer in staat zijn de prijs te betalen om lijden te vermijden en de dood uit te stellen."[23]

'Geef ze maar een spuitje'

Doos van Pandora

Ondanks dit doemscenario, vindt Marcel van Dam het kunnen kiezen voor een —zoals hij het noemt— zelfgekozen humane dood een verrijking en is hij lid van de Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie. Hij lijkt niet te beseffen dat hiermee de doos van Pandora is geopend en niet niet meer te sluiten is. Deze doos zal steeds verder worden geopend, en dat onder het voorwendsel van de absolute zelfbeschikking, absolute autonomie en absolute vrijheid. Onder het voorwendsel de vrijheid te bevorderen, wordt een cultuur van de dood geïnstalleerd. Maar zijn zelfbeschikking, autonomie en vrijheid dan geen belangrijke waarden? Broeder René Stockman, generaal overste van de Broeders van Liefde (een rooms-katholieke congregatie), schreef te dienaangaande:

"Zijn we dan tegen zelfbeschikking, autonomie en vrijheid? Helemaal niet, maar wel dat deze verabsoluteerd worden. Want dat is het adagium van het individualisme waar de mens steeds meer naar evolueert: hij claimt het absolute recht op zijn eigen leven en verdraagt niet meer dat anderen nog iets te zeggen hebben over zijn leven of dat hij nog een verantwoordelijkheid naar die andere of de ruimere gemeenschap te dragen heeft."[24]

Nu en in de toekomst, zou ik er aan toe willen voegen. Want zodra de notie van de heiligheid van het menselijk leven op de tocht komt te staan en niet meer absoluut is, zal men steeds verder opschuiven is mijn verwachting. Het legaliseren van euthanasie heeft grote gevolgen voor hoe de samenleving tegen het menselijk leven aankijkt. Jan de Volder, voormalig politiek redacteur van het Vlaams katholieke opinieblad Tertio, beschrijft een tafereel, dat zich onlangs afspeelde in een Vlaamse hogeschool:

"'Zouden dementerende ouderen niet beter een spuitje krijgen om uit hun lijden verlost te worden?' De grote meerderheid van een groep studenten Verpleegkunde blijkt het met die stelling eens te zijn. Of toch de Vlamingen onder hen, want de meeste allochtonen vinden de idee alleen al ongehoord. 'Mijn dementerende grootmoeder woont bij ons thuis in, en ik heb niet de indruk dat ze lijdt of ongelukkig is', klinkt nog een eenzame, moedige tegenstem. Maar die wordt snel van tafel geveegd want 'weten jullie hoeveel de zorg voor een hulpbehoevende in zijn laatste levensjaar aan de maatschappij kost?'”[25]

Tegen de verabsolutering van zelfbeschikking

Dit voorbeeld illustreert volgens De Volder allereerst hoe snel en radicaal het euthanasiedenken doorzet in de geesten, sinds het taboe op het doden van een zieke medemens in België werd losgelaten in 2002. Hij vraagt zich waarom er zo weinig stemmen uit de humanistische wereld klinken die vragen stellen bij de verabsolutering van het zelfbeschikkingsrecht. Zijn zij er zo zeker van dat 'euthanasie als mensenrecht' leidt tot een menselijker wereld? René Stockman waarschuwt dat door zelfbeschikking te verabsoluteren, we juist dreigen deze te verliezen:

"We zullen ons verplicht voelen te kiezen voor euthanasie als we onze omgeving niet tot last willen zijn. (...) Welke impact zal een steeds verder uitbreidende wetgeving uiteindelijk hebben op de publieke opinie? We zullen ons steeds meer zedelijk verplicht voelen te kiezen voor euthanasie als we de omgeving niet meer tot last willen zijn en paradoxaal genoeg daarmee onze legitieme zelfbeschikking verliezen."[26]

Stockman benadrukt dat het in de discussie over euthanasie en de uitbreiding van de euthanasiewet die in 2014 gaande is, gaat over een principe, een heiligverklaard principe dat luistert naar de naam 'zelfbeschikking'. De absolute zelfbeschikking als uitloper van de ideologie van de absolute vrijheid en de absolute autonomie, aldus Stockman, die verder opmerkt:

"Kunnen we dan tegen de zelfbeschikking zijn? Neen, maar wel tegen de verabsolutering ervan. Want als je de zelfbeschikking absoluut gaat invullen, dan stop je niet alleen met anderen nog toe te laten iets te zeggen over je eigen leven, maar dan hoef je je ook niet meer te bekommeren om anderen. Kunnen we ons inbeelden naar welke maatschappij we aan het evolueren zijn als iedereen alleen maar nog met zijn eigenbelang zal bezig zijn?"[27]



Noten:

1. België dichter bij kindereuthanasie, http://nos.nl/artikel/580000-belgie-dichter-bij-kindereuthanasie.html, 27 november 2013
2. http://www.habakuk.nu/opinies/item/3917-kindereuthanasie-in-belgie, 28 november 2013
3. SCEN staat voor 'Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland'. Dit betreft een programma dat artsen opleidt om deskundig en onafhankelijk advies te geven aan collega-artsen die een verzoek krijgen van een patiënt om euthanasie of hulp bij zelfdoding.
4. Humanistisch Verbond. Wat is humanisme? https://www.humanistischverbond.nl/humanisme/wat-is-humanisme/ (ingezien op 27-9-2020)
5. Het humanisme is het seculiere kindje van het christendom. In 'de verloren God' (2006) beschrijft Robbert A. Veen dat het christendom aanleiding gaf tot een 'seculiere' versie van zichzelf, te weten het humanisme van de 16e eeuw en later. Het stond ook voor de middeleeuwse denkers al wel vast dat het om de humaniteit van Jezus ging, maar het humanisme ging naast de Bijbel ook andere bronnen aanboren (p115vv). De mens kwam steeds meer centraal te staan en God verdween steeds meer naar de achtergrond.
6. Ethiek, kwaad en vergeving. www.kuleuven.be/thomas/page/ethiek-kwaad-en-vergeving
7. Vaak, maar zeker niet altijd! Zo is er bijvoorbeeld een seculiere pro-life organisatie: www.secularprolife.org
8. Ethiek, kwaad en vergeving. www.kuleuven.be/thomas/page/ethiek-kwaad-en-vergeving
9. Van Protagoras, één van de vertegenwoordigers van de Sofisten, stamt de uitspraak dat de mens de maat is van alle dingen.
10. Dr. J. Douma. Grondslagen - christelijke ethiek. Kok, Kampen, 1999, p49-50.
11. Mark Van De Voorde in Kerk en Leven 07/11/2001
12. Idem
13. Dr. Th.A. Boer. De ethiek van euthanasie. In Perspectief 11 (1998).
14. H. Jochemsen, De Wekker 110 (2000) nr.1, p.7-12.
15. Medisch Centrum Groenveld. Euthanasie door de huisarts, http://mcgroenveld.praktijkinfo.nl
16. Marie-Jose Calkhoven. 'Euthanasie is geen simpel middel voor een waardige dood'. De Volkskrant., 3 november 2011.
17. P. Kamphorst-Helsloot, H. Jochemsen, Reformatorisch Dagblad 1 oktober 2004
18. www.kuleuven.be/thomas/page/euthanasie-en-eerbied-voor-het-leven
19. Megan Best.The ethical dilemmas of euthanasia, www.case.edu.au/images/uploads/Best_article__2_.pdf
20. Metro. Nederland is geen Christelijk land meer. https://www.metronieuws.nl/in-het-nieuws/2016/03/nederland-is-geen-christelijk-land-meer/ (in gezien op 27-9-2020)
21. Marcel van Lieshout. Artsen: ernstig zieke patiënten worden te lang doorbehandeld. De Volkskrant, 30 mei 2012.
22. Marcel van Dam: 'Lang leven wordt onbetaalbaar'. De Volkskrant, 2 augustus 2012.
23. Marcel van Dam: 'Euthanasie onder ouderen zal sterk toenemen', De Volkskrant, 18 november 2011.
24. René Stockman. De doos van Pandora, www.katholieknieuwsblad.nl/opinie/item/4824-de-doos-van-pandora.html
25. Jan De Volder. Het gelaat van het ware humanisme, www.tertio.be
26. René Stockman. De glijbaan van de zelfbeschikking. www.standaard.be, 3 februari 2014
27. Ibid.
28. Susanne J. de Kort. Grenzen aan euthanasie. Ned Tijdschr Geneeskd. 2015;159:A8991