Gaat de kerk in Nederland zichzelf overleven?

Godsdienstsocioloog Gerard Dekker heeft een interessant boekje geschreven over de rol van de kerk in de moderne samenleving. Een boeiende analyse van de feitelijke ontwikkelingen in het kerkelijk leven in Nederland. Dekker neemt verschillende belangrijke periodes in Nederland onder de loep die wel eens van catastrofale invloed kunnen zijn voor het voortbestaan van de kerk in al haar vormen van denominaties. Voor alle kerken in Nederland is er werk aan de winkel. Daarbij is het nodig om niet naar binnen te denken maar om te zien naar wat er in de nabije omgeving te vinden is.

Het begin

In het bijbelboek Handelingen lezen we dat de eerste ‘Jezusbeweging’ is ontstaan. Deze ‘beweging’ groeide heel snel. Zelfs door alle vervolging heen groeide de Jezusbeweging boven alle verwachting. De Amerikaanse socioloog Stark noemt twee belangrijke redenen voor deze groei: 1, de boodschap die aantrekkelijk was omdat zij meer bood dan andere godsdiensten en 2 de christelijke gemeenschap creëerde een open netwerk naar de heidense wereld. Bekering ontstaan via sociale contacten. Het christendom groeide omdat het hechte gemeenschappen vormde. Door gemotiveerde pogingen om ‘het goede nieuws’ met vrienden, familie en buren te delen. Als een kerk een sterke positie heeft in een samenleving dan wordt de kerk een gewaardeerde instelling die status aan de kerkganger verleent. Het gaat dan niet echt meer om eerst tot geloof te komen.

Reformatie

De kerk heeft altijd een centrale en dominerende plaats ingenomen in de samenleving. Vooral op plaatselijk niveau. De kerk was uitgegroeid tot een instituut met grote samenbindende kracht op lokaal niveau. Deze rol zou tot aan de Middeleeuwen duren. Mede door de invloed van de boekdrukkunst ontstonden stromingen als de Renaissance en het Humanisme. Vervolgens werd de mens mondiger. De Reformatie zorgde ervoor dat de ene kerk verdeeld raakte in verschillende protestantse gemeenschappen. De Reformatie heeft in die zin onbewust meegewerkt aan een seculariserende samenleving. De invloed van de kerk in de samenleving werd steeds geringer. Godsdienst werd steeds meer een privéaangelegenheid. Godsdienst heeft zich van een cultuurvormende naar een cultuurvolgende religie ontwikkeld of zich misschien wel tot die positie terug heeft laten dringen. Veranderingen in de samenleving kwamen niet meer door de kerken tot stand maar door invloed van niet christelijke instellingen. De kerk werd een marginaal verschijnsel.

Modernisering

Het is belangrijk om eerst te kijken naar de ontwikkelingen in de samenleving. De kerk kan er niets aan doen dat het gebruik en/of de beschikbaarheid van verslavende middelen is toegenomen. De kerk verliest invloed door de modernisering van de samenleving. Deze modernisering kenmerkt zich door differentiatie, rationalisering, individualisering en domesticering. De tijd van de grote verhalen is voorbij en iedereen heeft zo zijn eigen ‘kleine verhaal’, in sociaal opzicht raken mensen hun houvast kwijt. In een moderne samenleving nemen mensen deel aan verschillende deel-werelden waardoor het lijkt dat zij verschillende deel-levens moeten leiden. Dit kan vervolgens weer leiden tot problemen met de sociale identiteit van mensen. Parallel aan de sociale differentiatie loopt de waarden differentiatie. Hierdoor moeten mensen in de ene ‘wereld’ andere waarden aanhangen dan in de andere ‘wereld’. Dit kan leiden tot innerlijke waarde conflicten en psychische problemen. De zenuwarts Van den Berg is van mening dat de oorzaak van psychische problemen voor een groot deel in de samenleving liggen.

Organisatie en institutionalisering

Onze moderne samenleving is op verschillende gebieden georganiseerd en geïnstitutionaliseerd. Het godsdienstige leven werd hierdoor steeds meer terug gedrongen uit het publieke domein. De kerk werd meer een meer een instituut op zich. De professionalisering heeft ertoe geleid dat werkzaamheden die vroeger door vrijwilligers werden gedaan, nu door opgeleide mensen wordt gedaan. Max Weber heeft erop gewezen dat er door de toenemende bureaucratisering een ´ijzeren kooi´ zou ontstaan waarin de mens gevangene wordt van zijn eigen schepping. Robert Michels wijst op zijn beurt op een ´ijzeren wet´. Michels heeft erop gewezen dat fundamentele politieke bewegingen kunnen leiden tot een oligarchievorming en tot doelverlegging. Organisaties kunnen zo een eigen leven gaan leiden. Ook de kerk is zo´n ´organisatie´ die op bovengenoemde processen moet letten.

Individualisering en moderne cultuur

Het proces van individualisering heeft ertoe geleid dat de betrokkenheid op instellingen, kerken en politieke partijen flink is gedaald. De burger heeft een loyaliteit ontwikkelt voor verschillende groeperingen en verbanden. Het gevolg hiervan is dat men steeds ´alleen´ komt te staan. De mens behoort niet meer tot een groter geheel. De individualisering heeft als nadeel dat mensen weinig steun ervaren en gedesoriënteerd raken. Veel onderzoekers zijn het erover eens dat onze westerse cultuur is gevormd door de Verlichting en de Romantiek. Volgens de Canadese filosoof Taylor bepalen ideeën vanuit dat gedachtegoed nog steeds de horizon van onze waarden en normen.

Het dominerende waardepatroon

Het is onmogelijk om een volledige inventarisatie te geven van alle onze Nederlandse waarden en normen. Maar er is een duidelijke ontwikkeling te zien op het gebied van vrijheid van denken en handelen.
Gelijkheid door de verschuiving van waarden en normen worden ook gezagsverhoudingen aangetast. Men ervaart meer dan vroeger bepaalde wetten als onrechtmatig. Hierdoor neemt de ontevredenheid toe. In de gezinnen vertaalt dit zich in het feit dat de kinderen meer beslissingen nemen.
Een ander voorbeeld is de emancipatie en het streven naar de gelijkheid van man en vrouw.

Vrijheid en zelfbeschikking

Het wordt steeds meer toelaatbaar dat mensen hun eigen leven gaan inrichten. Dit zien we terug in de waardering van de vrijheid van meningsuiting. Kritiek op het koningshuis en het aangaan van liefdesrelaties is typisch Nederlands. Het huwelijk heeft door de vergroting van de juridische en financiële mogelijkheden geen tot weinig waarde meer. Nederland is echt het land van de tolerantie. Deze gedachte trekt door in de kerken. Gelovige ouders worden toleranter tegenover hun kinderen.
De mens heeft steeds meer zelfbeschikking toegeëigend. Het uitkomen voor een andere geaardheid, plegen van abortus of euthanasie zijn hier enkele voorbeelden van. Dit heeft ook tot gevolg dat de medemens ook zo gaat denken. Men wil een ander niet lastig vallen in zijn vrijheid maar men accepteert het gewoon. In dit kader kan het begrip ‘permissief’ genoemd worden. Dit betekent dat mensen hun leven naar eigen voorkeur in moeten kunnen vullen. Nederland is een permissieve samenleving die wars is van alle tradities en, zal zich vertraagd verder ontwikkelen in deze richting.

Begrip en verschijnsel godsdienst

In de literatuur worden godsdienst en religie als hetzelfde beschouwd. De meest algemene begrippen zijn zingeving en spiritualiteit. Zingeving wordt omschreven doormiddel van opvattingen of ervaringen zin geven aan het bestaan.
Godsdienst wordt beschreven als een betrokkenheid op een als transcendent ervaren werkelijkheid. wat godsdienst nu eigenlijk is wordt in de sociale wetenschap omschreven als de dimensies van godsdienst. De Amerikaanse socioloog Glock onderscheidt vijf dimensies van godsdienst, te weten: kennis, overtuiging, ervaring, religieuze praktijk en consequenties. De nadruk op een bepaalde dimensie kan zeer eenzijdig zijn en hangt af van de persoonlijkheid van de gelovige. Naast de verschillende dimensies van godsdienst is er ook de functie van godsdienst. Hiermee worden de verschillende uitwerkingen van godsdienst bedoeld. De socioloog O’Dea onderscheid zes functies van godsdienst:

1. religie verschaft troost en verzoening
2. religie biedt een emotionele grondslag voor zekerheid
3. religie verleent een sacraal karakter aan normen en waarden
4. religie kan leiden tot kritiek op en verzet tegen de bestaande orde
5. religie vervult belangrijke identiteitsfuncties
6. religie heeft een rijpingsfunctie

De bovengenoemde functies kunnen echter ook disfuncties oproepen. Dat wil zeggen functies die niet beoogd of bedoeld zijn. Zo kan bijvoorbeeld troost protest onderdrukken. Godsdienst is echter zo verweven met het leven van de individu dat het moeilijk is om het los van elkaar te onderzoeken. Het komt dagelijks voor dat wanneer men op zoek is naar zijn identiteit, tot een groep wil behoren, waarden en normen wil versterken of een samenleving wil bekritiseren dat men de ‘hulp’ van godsdienst inroept. Lewy spreekt in dit verband over het ‘Janus-gezicht’ van godsdienst omdat godsdienst veelomvattend en veelzijdig is.

Secularisatie

Uit onderzoek is gebleken dat godsdienst in landen minder speelt waar het economisch en cultureel goed gaat. De Amerikaanse socioloog Peter Berger concludeerde echter dat er wereldwijd een secularisatie plaatsvindt. Het rapport uit 2006 van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid Geloven in het publieke domein geeft aanleiding om te spreken over de onhoudbaarheid van de secularisatiethese. En over de opmerkelijke comeback van religie. Secularisatie kan zowel op individueel niveau plaatsvinden als op het niveau van de samenleving. Het kan heel goed zijn dat mensen wel godsdienstig blijven maar geen invloed hebben op de samenleving of andersom.
Onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau constateerde dat godsdienstigheid niet is toegenomen. Secularisatie op samenlevingsniveau is zeker toegenomen. De godsdienstigheid die nog wordt toegelaten is een godsdienst die zich bij de in die samenleving dominerende waarden heeft neergelegd.

Veranderingen van godsdienst

Vroeger was godsdienst een voorwaarde om deel te nemen aan de samenleving. Nu kan dat ook zonder godsdienst. Men zoekt steeds meer wat bij hen past en is uit op ervaring. Het gaat steeds minder om het ‘zeker weten’ of vertrouwen. Ook door het verlies aan transcendentie staat het bestaan van godsdienst op het spel. Dit is immers de kern van godsdienst?
De Amerikaanse socioloog Richerd Fenn concludeerde tientallen jaren geleden al dat het differentiatieproces al zover was dat godsdienst niet meer in staat is om de sociale cohesie in de samenleving te bevorderen. Ook het privatiseringsproces zorgt ervoor dat mensen minder betrokken worden op de samenleving. Niet omdat ze het niet belangrijk vinden maar gewoon omdat het moeilijk is om hun geloof op een ‘vreemde’, complexe wereld te betrekken.
Godsdienst neemt zo steeds meer een beperkte plaats in in iemands leven.
Mensen ondervinden geen steun van hun godsdienst omdat het zelf irrelevant is geworden voor het publieke leven of omdat ze zelf niet is staat zijn om hun godsdienst op dat publieke leven te betrekken.

Ontwikkeling van de (Nederlandse) christelijke godsdienst

Vooral in de christelijke godsdienst staat het Schriftgezag onder druk. Het Woord van God is immers de kern van het christendom en waaraan men hun leven invult. Ook het Godsbeeld is onder christenen verandert. Men hoort ook bij christenen staat vaker vage uitspraken als ‘er moet iets zijn als een hoger macht’. Ook de opvatting over Jezus, de Zoon van God worden steeds vager. Kerken preken meer privé gericht en vertroostend dan uitdagend.

Is Nederland seculier geworden?

Dit kan moeilijk gezegd worden. Daarvoor is de wisselwerking tussen godsdienst en samenleving te complex. We moeten ons tevreden stellen met de constatering dat de christelijke godsdienst zowel cultuurvormend als cultuurvormend is geweest.
Onze samenleving kan enerzijds niet als een christelijke samenleving gezien worden, daarvoor is de aanwezige godsdienstigheid te zwak. Anderzijds speelt religie nog wel een belangrijke rol in onze samenleving. Maar de bestaande godsdiensten moeten aan de eisen van de samenleving voldoen willen zij serieus genomen worden.
Godsdienst is dus wel degelijk aanwezig in onze samenleving en speelt wel degelijk een rol. Maar hij kan die rol spelen omdat hij van karakter is verandert. Niet meer constituerend maar motiverend. Niet kritisch maar aangepast.

Verkerkelijking en organisatie van het christendom

De kerk heeft zich de afgelopen 150 jaar terug getrokken uit de samenleving. Was de kerk toen nog betrokken op allerlei sectoren in de samenleving, nu is de christelijke godsdienst letterlijk en figuurlijk terug getrokken in het kerkgebouw. De kerk richt zich teveel naar binnen dan naar buiten. Ondanks dat de kerk goed georganiseerd moet zijn kan de groei van de kerk nadelen hebben. Er kan oligarchievorming ontstaan waardoor het kerklid uit het oog wordt verloren. O’Dea wijst op het dilemma van de gemengde motivatie. Mensen kunnen om uiteenlopende redenen tot een godsdienstige groepering willen behoren. Bijvoorbeeld omdat men graag tot een groep wil behoren of om een bepaalde taak in een organisatie te verrichten. Hierdoor is de pluraliteit toegenomen. Groei is niet verkeerd, integendeel. Maar als de kerk in aantal groeit als organisatie wordt de gemeenschap uit het oog verloren.

Verzwakking van de kerk

De kerk is verzwakt zowel kwantitatief als kwalitatief. Ook kan de kerk al niet meer als eenheid optreden. Met andere kerkgenootschappen niet maar ook intern onder de eigen leden niet. Mensen verwachten ook niet veel meer van de kerk. Slechts een kleine groep nog gaat met hun problemen naar de dominee of pastor. De vriendenkring heeft dat overgenomen. Een veelgehoorde opmerking is’ daar heb ik de kerk niet voor nodig’. Het belangrijkste pluspunt wat de kerk altijd heeft gehad is de visie op het leven, een eeuwig leven. Maar daar is ook onder kerkmensen veel onzekerheid ontstaan. De kerk heeft zich ontwikkelt tot een algemene voor de samenleving nuttige instelling. Volgens de socioloog Berger staat de kerk echter voor een dilemma, een keuze tussen twee wegen: verzet of overgave. Er is ook nog een derde weg namelijk die van de onderhandeling. Wil de kerk dus van betekenis zijn en dus van invloed zijn dan zal zij de derde weg moeten bewandelen. De kerk zal zich echter altijd tussen twee uitersten bevinden.

Kerk versus samenleving

Onderzoeken wijzen uit dat de invloed van de wereld op de kerk groter is dan de invloed van de kerk op de wereld. Er is in zeker zin sprake van ambivalentie. Waarschijnlijk door de druk om te overleven gaat de kerk zich steeds minder kritisch tegenover de samenleving opstellen en zoekt steeds meer compromissen. Anderzijds is het zo dat wanneer de kerk zelf onderling verdeeld is over maatschappelijke thema’s nauwelijks serieus wordt genomen. Er over spreken is dus overbodig.

Huidige positie

Huidige positie van de kerk in de samenleving kan met drie karaktertrekken samengevat worden:
Een marginale positie: volgens de gegevens van het onderzoek God in Nederland was in 2006 nog maar 30% van de Nederlanders bij een kerk betrokken. Ondanks de marginale positie verricht de kerk nog wel allerlei functies in de samenleving. Onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau en OIKOS wijzen uit dat de kerk nog steeds van groot maatschappelijk nut is. Met name OIKOS legt de nadruk op het maatschappelijk rendement van kerken. Zij onderzoeken met welke activiteiten de kerken de overheid geld kunnen besparen. De afnemende godsdienstigheid is dan ook zorgelijk omdat dan de maatschappelijke engagement dreigt te verdwijnen. Met een voortgaande ontkerkelijking zal de samenleving steeds minder op de investering van kerkgangers kunnen rekenen in verschillende maatschappelijke functies.

Een ambivalente positie:de kerk wil zich opstellen in de samenleving maar moet zich opstellen tegen de samenleving. De kerk staat wel in de wereld maar is niet van de wereld. Als de kerk zich aan wil passen aan de samenleving dan strookt dat weer niet met de mening van de eigen kerkleden. Zo verkeert de kerk op twee fronten in een ambivalente positie. Op deze manier kan de kerk dus monddood gemaakt worden. De kerk verricht voor beidde partijen activiteiten. Dit geeft wel aan dat het de kerk ook terdege te doen is om zelf te overleven.

Een reactionaire positie: de kerk doet er alles aan om haar plaats in de samenleving terug te ‘winnen’. Dit gaat van de samenstelling van een Missionaire Catalogus (waarin cadeauartikelen worden aangeprezen) tot het openen van een Spiritueel Café. De kerk bemoeit zich weer veel met politieke beslissingen. Juist de pogingen om de verloren invloed op de samenleving terug te winnen leiden tot meer verlies aan invloed.

Heeft de kerk zichzelf overleeft?

De kerk heeft in het verleden belangrijke functies voor de samenleving als geheel vervult. James Kennedy noemt vier rollen die de Nederlandse kerk heeft gespeeld.

• onderdeel van de openbare orde
• gemeenschap die zorgt voor morele en geestelijke verheffing
• rol van profetische criticus
• bron van sociaal kapitaal

De kerk lijkt overbodig te worden

De kerk lijkt min of meer door alle ontwikkelingen gedwongen om zich in dienst van de samenleving te stellen. Onderzoek onder jongeren wijst uit dat zij veelal zelf bepalen wat zij geloven of niet. De kerk die trekken vertoont van een geïnstitutionaliseerde organisatie vindt geen aansluiting meer in de samenleving. Mensen hebben behoefte aan een geloofsgemeenschap. Tevens is afstemming op de leefwereld van de leden noodzakelijk. Ondanks dat de kerk aan invloed in moet boeten wil nog niet zeggen dat ze zichzelf overbodig te verklaren. Mensen hebben de gedachte dat als de kerk er niet zou zijn er minder ouderwetse mensen zouden zijn, minder conflicten en dat er meer mensen oprecht gaan veranderen in plaats van op een beter leven wachten in het hiernamaals. Samengevat kan gesteld worden dat men in het algemeen weinig vertrouwen heeft in de kerk als het gaat om maatschappelijke en politieke aangelegenheden. Het handhaven van de eigen identiteit wordt steeds moeilijker. Het één gaat ten koste van e ander.

Behoefte aan zoiets als een kerk

Oud burgemeester van Amsterdam heeft erop gewezen dat religie een belangrijk bindmiddel voor de samenleving is. Uit een recente editie van God in Nederland blijkt dat de helft van de bevolking het belangrijk vindt dat religie een rol mag spelen in het openbare leven. Ruim 40% zegt zelfs dat als de kerk verdwijnt het met Nederland niet goed zou gaan op maatschappelijk gebied. Er is vooral behoefte aan godsdienst bij belangrijke levensmomenten: geboorte, dood, rampen herdenkingen etc. een ruime meerderheid vindt zelfs dat de overheid er voor moet zorgen dat er in elke plaats minsten één kerk moet blijven staan. Religie is volgens ruim de helft van de Nederlanders van belang voor het wijzen op maatschappelijke misstanden. De kerk wordt daarin het meest gewaardeerd wanneer ze zich aanpast aan de samenlevingscultuur. De scheiding van kerk en staat is dus nooit zo radicaal geweest en zal dat waarschijnlijk ook nooit worden. Het gaat dan echter wel om die godsdienstige gemeenschappen die nuttig zijn voor de samenleving. Voor de godsdienstigheid die niet nuttig is is geen plaats. Het is de samenleving die bepaalt welke rol godsdienst en kerk in haar domein mag spelen.

Functieverlies

Er lijkt een doorgaand functieverlies van de kerk te zijn. Dit verlies heeft te maken met het differentiatieproces. In de loop van de eeuwen heeft de kerk functie na functie verloren. Of dit aan de kerk is te wijten is niet met zekerheid te zeggen. Duidelijk is wel dat andere instellingen en organisaties die functies overgenomen hebben. Duidelijk voorbeeld hiervan is de zorg voor de zieken die vanouds in een klooster verpleegt werden. Ook door de invoering van de sociale zekerheidswetten is de kerk nu van mening dat de zorg een primaire taak van de overheid is. Kerkverlating komt voor een groot deel door het functieverlies van de kerk. Mensen voelen zich door andere instellingen beter gesteund dan door de kerk.

Zuivering

De socioloog Kruijt is tot de conclusie gekomen dat het proces niet alleen negatief uitpakt. Hij noemt het geen functieverlies maar een zuiveringsproces. De kerk wordt dan wel kleiner met minder invloed maar de ' kwaliteit' wordt wel beter. Ondanks het functieverlies van de kerk wordt het geloof nog wel op de verloren terreinen betrokken. Het is alleen geen kerkelijke betrokkenheid. Als we de geschiedenis nagaan dan is onze samenleving gebouwd op de pijlers van het christelijke geloof. Er werd geen dorp of stad gebouwd of er stond een kerk in het centrum. Er zijn echter ook ontwikkelingen waar te nemen dat juist bepaalde autonomie en zeggenschap van de kerk afgenomen moesten worden. Zoals democratie en emancipatie. Opvallend is wel dat de meeste christenen het vervolgens wel accepteren. Er kan al met al geconcludeerd worden dat de kerk als geloofsgemeenschap op moet treden en als sociaal en moreel instituut. De rollen staan misschien soms op gespannen voet maar kunnen elkaar zeker stimuleren.

Fysieke aanwezigheid van de kerk

Uit een onderzoek van Trouw uit 2019 blijkt dat er steeds vaker kerkgebouwen andere functies krijgen. Door de kerkverlating komen steeds meer kerken leeg te staan. De gebouwen worden dan verkocht aan een makelaar, projectontwikkelaar of culturele instelling. Soms kan een gemeente de kerk op zondag terug huren voor de zondagse eredienst. Het zijn met name de Protestantse kerken die verkocht worden en een andere functie krijgen. De Rooms Katholieke kerken zijn vaak heilig verklaard waardoor verkoop niet mogelijk is. Er zijn dus allerlei ontwikkelingen gaande waar de kerk mee geconfronteerd wordt.