De schepping van hemel en aarde in Genesis 1:1

"In het begin schiep God de hemel en de aarde" (Gen. 1:1 - HSV 2010). Met die zin opent het verhaal dat de Bijbel ons vertelt over God en de mens. Hoewel het een simpele zin lijkt, die de verhouding tussen schepping en schepper duidelijk maakt, is er door de eeuwen heen discussie geweest over de vraag hoe het vers gelezen moet worden. Ook vandaag de dag is er onder christelijke theologen geen eenheid over hoe het vers gelezen dient te worden. Schiep God volgens Genesis 1 daadwerkelijk de hemel en de aarde of ordende Hij deze alleen maar in het hoofdstuk? En wat is eigenlijk de functie van Genesis 1:1? En als deze vragen beantwoord zijn, wat is dan de betekenis van het vers voor een christen?

Het probleem

Door de eeuwen heen is er veel discussie geweest over de vraag hoe Genesis 1:1 gelezen moet worden en ook onder hedendaagse christelijke theologen zijn er meningsverschillen hierover. De zin (en de daarop volgende twee verzen) waarmee de Hebreeuwse grondtekst de Bijbel opent kan namelijk op vier manieren gelezen worden:

1. "In het begin, toen God de hemel en de aarde schiep, was de aarde woest en leeg..." (vers 1 geeft dan aan wanneer er sprake was van de situatie van vers 2)
2. "Aan het begin van de schepping van de hemel en de aarde (toen de aarde woest en leeg was en er duisternis lag over de watervloed en de Geest van God boven het water zweefde), zei God: ..." (vers 1 geeft dan aan wanneer vers 3 plaatsvond, vers 2 is een tekst die wat extra informatie biedt)
3. "In het begin was God de schepper van hemel en aarde" (vers 1 is een soort titel of inleiding die later is toegevoegd aan het verhaal)
4. "In het begin schiep God de hemel en de aarde" (vers 1 beschrijft direct de eerste scheppingsdaad van God)

In de eerste drie vertalingen wordt de aanname gedaan dat voordat God scheppend handelde er al chaotische materie was. De vierde vertaling is de enige vertaling waarbij dit niet wordt aangenomen. Alle materie die er is werd geschapen tijdens en na de in Genesis 1:1 beschreven gebeurtenissen. In de vierde vertaling wordt God als de schepper van de chaos gezien, die Hij in het eerste hoofdstuk van Genesis ordent.

Oorsprong van de verschillende vertalingen

Dat er zulke verschillende vertaalmogelijkheden zijn voor het eerste vers in de Bijbel roept de vraag op wie de verschillende vertalingen hebben bedacht en hoe zij hierop kwamen.

Abraham ibn Ezra

De eerste vertaling werd geopperd door rabbi Abraham Ibn Ezra (1089-1164). Volgens hem kon het Hebreeuwse woord bara, dat als 'schiep' vertaald wordt, nooit een schepping ex nihilo (schepping uit het niets) betekenen, omdat het woord ook gebruikt wordt om de schepping van de mens te beschrijven, die uit stof werd geschapen (Gen. 1:27; 5:1). Wel betekent het woord bara volgens hem iets als 'snijden' of 'afsnijden', het bepalen van limieten en grenzen. Dit kan gezien worden als het aanbrengen van orde in de chaotische materie, waardoor leven mogelijk is.

Rasji

De tweede vertaling werd door Rasji (Een Hebreeuws acroniem van Rabbi Sjlomo Jitschaki - 1040-1105) voorgesteld, omdat er geen bepaald lidwoord in de grondtekst staat bij het woord bereshith, dat als 'in begin' wordt vertaald. In zulke gevallen moeten de woorden bereshith en reshith (begin), zoals dat volgens Rasji overal in het Oude Testament gebeurt, als een status constructus gelezen worden. Dat is een zelfstandig (of bijvoeglijk) naamwoord dat het voorwerp is in een bezitsrelatie. Het begin is dan niet het begin van de tijd, maar het begin van Gods scheppend handelen.

Titel

De derde vertaling is ontstaan vanuit het standpunt dat Genesis 1:1 moet worden gelezen als een hoofdzin, maar dat de zin nooit kan betekenen dat God daadwerkelijk de aarde schiep. Neemt men dat wel aan dan zou dat namelijk betekenen dat God chaos schiep. Iets dat volgens veel moderne theologen niet kan kloppen, omdat in Jesaja 45:18 staat dat God de aarde niet heeft geschapen opdat zij woest zou zijn, maar opdat men erop zou wonen. God creëert alleen orde, en geen chaos.

De traditionele christelijke interpretatie

De vierde vertaling is onder christenen de traditionele interpretatie van Genesis 1:1. In de Septuagint-vertaling uit de derde eeuw voor christus is deze vertaling al terug te vinden en in ieder geval tot de tiende eeuw was deze interpretatie volgens Wenham (bron 4) de standaardinterpretatie. Deze oudheid is een belangrijk argument, omdat de Septuagintvertalers van alle Bijbelvertalers die bekend zijn qua tijd zijn het dichtst bij de compositie van het boek Genesis zaten. Men mag daarom aannemen dat deze mensen van alle vertalers waarvan we een vertaling beschikbaar hebben de best geïnformeerde waren als het ging om de interpretatie van het Oude Testament.

Hiernaast zijn er nog andere argumenten. Net als de theologen die Genesis 1:1 als titel lezen wordt bij de traditionele interpretatie aangenomen dat het vers een hoofdzin bevat, omdat het de openingszin is van het verhaal over God en de mens. Ook wordt de traditionele lezing ondersteund door Nieuwtestamentische teksten (1 Kor. 8:6; Kol. 1:15-20). Verder wordt volgens Matthews (bron 2) en Spence en Exell (bron 4) het woord bara in het Oude Testament gebruikt om de schepping van nieuwe dingen (die niet eerder bestonden) of nieuwe activiteiten (die nooit eerder uitgevoerd waren) te beschrijven. Hiernaast wordt de term gebruikt om herstel van zaken aan te duiden, zoals in Psalm 51:10. Ook wordt de term alleen gebruikt om Gods handelen te beschrijven. Het woord bara kan dus duiden op een creatio ex nihilo, al is dat lang niet altijd het geval.

Wat is de juiste lezing?

Onder hedendaagse christelijke Bijbelcommentatoren is het gangbare standpunt dat Genesis 1:1 moet worden gelezen als een hoofdzin. Ibn Ezra en Rasji hebben allebei nooit veel bijval gehad in hun interpretaties van het vers en hun argumenten zijn niet sterk. Het idee van ibn Ezra dat bara niet kan slaan op een schepping ex nihilo hoeft niet waar te zijn, omdat het woord meerdere betekenissen kan hebben. Verder zijn er Bijbelteksten waarin de woorden die qua betekenis vergelijkbaar zijn met bereshith, waaronder het woord reshith zonder lidwoord staan, maar niet worden gelezen als zijnde in de form van een status constructus (zoals Jes. 40:21; 41:4, 26; 46:10), waardoor Rasji zijn interpretatie niet noodzakelijk is. Genesis 1:1 lijkt dus een titel te zijn of een scheppingshandeling te beschrijven.

Titel of eerste scheppingshandeling?

Voor de lezing van Genesis 1:1 als titel van wat er volgt lijken de argumenten niet sterk, omdat in die lezing titel en inhoud elkaar tegenspreken. De titel stelt immers dat God de hemel en aarde schiep, terwijl men aanneemt dat aarde bestond voor Gods scheppende handelen en dat ook leest in de rest van Genesis 1. Hiernaast betekent de tekst in Jesaja 45:18 niet dat God de aarde niet als een chaotisch ding geschapen kan hebben. Jesaja 45:18 beschrijft namelijk alleen het doel van de schepping van de aarde, een doel dat bereikt wordt in Genesis 1. De tussenstap van een chaotisch gebeuren creëren wordt in het vers niet uitgesloten.

Bij een traditioneel christelijke lezing loopt men echter ook tegen een probleem aan. Er zijn namelijk meerdere bronnen en lagen in de Oudtestamentische verhalen die betrekking hebben op de schepping. Een aantal teksten daaruit (Job 26:12; Ps. 74:13; 89:11), wekken volgens Berkhof (bron 1) de indruk dat de wereld is ontstaan uit de strijd tussen God en het door Hem bedwongen oerzeemonster Rahab (dat 'trots' betekent en ook als symbool voor Egypte gebruikt werd). Het scheppingsverhaal in Genesis 1 en de traditionele manier waarop het verhaal geïnterpreteerd worden zeggen hier echter niets over.

Dit probleem is echter niet zo groot als dat het lijkt. De teksten over Gods strijd tegen Rahab vertellen namelijk niet in welke context deze strijd gevoerd werd. Ook wordt niet verteld of dit een moeizame strijd was en wat het gevolg van deze strijd was. De traditionele lezing heeft hierdoor de sterkste papieren. Er zijn veel redenen om deze als de juiste lezing te zien en er zijn geen grote problemen mee.

De betekenis van Genesis 1:1

Als men aanneemt dat Genesis 1:1 moet worden gelezen op de traditionele manier dan is alleen nog de vraag wat het vers precies betekent. Berkhof (bron 1) zegt hier de volgende zeven dingen over die de betekenis goed samenvatten:

1. De geschapenheid van de wereld betekent dat alles daarin en daaraan goed en belangrijk is (Gen. 1:31).
2. Het betekent dat niets op de wereld absoluut is. De wereld is niet meer dan een schepsel van God.
3. Het betekent dat de wereld een fundamentele eenheid is. Fundamenteler dan de verscheidenheid van rassen, volken en culturen. Fundamenteler dan het onderscheid tussen stof en geest, lichaam en ziel.
4. Het betekent variatie die echt is. Als de wereld alles zelf had voortgebracht, dan zouden alle variaties herleidbaar moeten zijn tot die wereld. Geschapen zijn betekent echter niet je grond in de wereld hebben, maar in een schepper. Daardoor is er onderscheid tussen mensen en dieren, planten en dieren en tussen geest en stof.
5. Geschapenheid door een God van liefde betekent dat de wereld betrouwbaar is, wetmatig. We zitten niet in een soort spookhuis waarin de natuurwetten plotsklaps kunnen veranderen.
6. Het betekent echter ook dat de werkelijkheid open is voor Gods doelmatige ingrijpen, het wonder. Zij is geen spookhuis, maar ook geen bunker.
7. Geschapenheid door de God van de openbaring beslist over het doel van het bestaan. De wereld is be-doeld (Berkhof schrijft dat bewust zo op). Zij is een doel in zichzelf (God bedoelde haar te scheppen), maar zij heeft ook een ander doel.

Wat het doel van de schepping is, waar het allemaal naartoe moet gaan, is een vraag waarvoor de gelovige de rest van de Bijbel moet lezen.