Fred van der Spek: socialist en pacifist

Onder de jonge generatie zal zijn naam niet zo bekend zijn, maar zeker wel onder degenen die in de vorige eeuw partijpolitiek actief waren: Fred van der Spek, lange tijd parlementariër voor de Pacifistisch Socialistische Partij (PSP). Na zijn actieve politieke leven bleef hij tot op hoge leeftijd maatschappelijk geëngageerd, maar de laatste jaren werd dat door ziekte steeds moeilijker. Hij overleed op 23 november 2017 in zijn woonplaats Amsterdam, 93 jaar oud.

Biografische schets

Alfred Gustaaf van der Spek werd op 13 december 1923 in Den Haag geboren, als zoon van Johannes Karel van der Spek en Johanna Cornelia de Jong. Zijn vader was huisschilder, conducteur en zaalwachter en, evenals zijn sterk pacifistisch ingestelde moeder, overtuigd aanhanger van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP).

Tijdens de Tweede Wereldoorlog weigerde Van der Spek de loyaliteitsverklaring van 1943 te tekenen, waarin studenten moesten beloven geen activiteiten tegen de nazi-bezetter te ondernemen. Hij dook onder, maar meldde zich in april dat jaar op bevel van de nazi’s voor de Arbeitseinsatz. Later dook hij opnieuw onder en verbleef hij in Den Haag.

Eerste politieke activiteit

Na de oorlog werd Van der Spek al snel politiek actief, maar zijn eigenlijke beroep was leraar natuur- en scheikunde. In de periode 1949 tot 1967 gaf hij les in Brielle, Den Haag en Baarn. Zijn eerste partijpolitieke activiteiten ontplooide hij tussen 1953 en 1957 in de Socialistische Unie (SU), een voorloper van de PSP. Voor deze laatste partij, ontstaan in de Koude Oorlog als verzet tegen de militaire machtsblokken van NAVO en Warschaupact, was hij meer dan twintig jaar parlementariër. Aanvankelijk (1963-1967) nam hij zitting in de Eerste Kamer en vervolgens, met een korte onderbreking in 1977, in de Tweede Kamer. Van 1978 tot 1985 was hij daar fractievoorzitter en zowel in 1981 als 1982 lijsttrekker voor de Tweede Kamerverkiezingen.

Uit de PSP

Vanaf 1978 was Van der Spek het ‘gezicht’ van de PSP, maar zijn uitgesproken, radicale opvattingen deden de steun voor zijn leiderschap onder de partijleden afnemen. In december 1985 werd niet hij, maar de veel gematigder Andree van Es verkozen tot lijsttrekker. Van der Spek bedankte daarop als lid, maar hield enige tijd zijn zetel aan om de kiezers te vertegenwoordigen die PSP hadden gestemd op basis van de door hem uitgedragen opvattingen. De partij werd in 1989 opgeheven, om op te gaan in GroenLinks (GL).

In 1986 werd Van der Spek actief in de Partij voor Socialisme en Ontwapening (PSO), een PSP-afsplitsing die na ongeveer een half jaar aan interne twisten ten onder ging. Vanaf 1992 was hij betrokken bij PSP´92, een poging tot heroprichting van zijn vroegere partij die uiteindelijk niet echt van de grond kwam.

Socialist

Over socialisme zijn veel verschillende definities in omloop. Van der Spek baseerde zich op de klassieke, economische omschrijving. De productiemiddelen dienden niet in particuliere maar in gemeenschapshanden te zijn en de economie moest niet in het teken staan van het maken van winst maar van het voorzien in maatschappelijke behoeften. Hij stelde zich socialisme voor als een stelsel waarin de gemeenschap volledig eigenaar is van de economie, waarbij grootschalige voorzieningen (zoals de spoorwegen) in handen zijn van de centrale overheid en de meeste andere (zoals het plaatselijke openbaar vervoer) gedecentraliseerd zijn. Bovendien dienden op het niveau van de afzonderlijke onderneming of maatschappelijke instelling autoritaire beslisstructuren door collectieve zeggenschap van alle betrokkenen te worden vervangen.

Socialisme afgezwakt

In de loop der jaren, maar het sterkst in de jaren tachtig, begon een groeiend aantal partijleden vraagtekens te zetten bij de opheffing van de particuliere eigendom in de economie, ook al was dat in strijd met het geldende beginselprogramma. Met formuleringen als socialisatie van de voornaamste productiemiddelen, niet alleen produceren voor de winst en beheer in plaats van bezit van de productiemiddelen werden stappen gezet naar aanvaarding van een gemengde economie. Het was een belangrijke reden waarom Van der Spek zich steeds minder bij zijn partij thuis voelde.

Pacifist

Van der Spek beschouwde pacifisme niet als een persoonlijke levenshouding van geweldloosheid, maar als een politiek begrip, namelijk de afwijzing van georganiseerd militair geweld. De kiemen daarvoor waren al enigszins gevormd in zijn jeugd vanwege de pacifistische instelling van zijn moeder. In 1982 memoreerde hij:


Maar het waren zijn eigen oorlogservaringen die doorslaggevend waren:


In 1981 en 1983, tijdens wat later de nadagen van de Koude Oorlog bleken te zijn, vonden in Amsterdam de twee grootste vredesdemonstraties ooit plaats. Zij waren gericht tegen de plaatsing van met kernkoppen uitrustbare kruisraketten die een antwoord moesten zijn op de Russische oorlogsinspanningen. Tijdens het televisieverslag kondigde journalist Aad van den Heuvel een van de sprekers aan met de woorden: ‘Als er iemand is die recht heeft om hier te spreken, dan is hij het wel.’ Die spreker was Van der Spek, vertegenwoordiger van een partij die als enige de bewapening van beide machtsblokken steeds had bestreden.

Pacifisme afgezwakt

De PSP deed aan deze massademonstraties mee vanuit het besef dat er niet alleen geen nieuwe atoomwapens bij moesten komen, maar dat ook de bestaande moesten verdwijnen en verdere stappen naar eenzijdige ontwapening dienden te worden gezet. Ook ten aanzien van het pacifisme gingen echter in de jaren tachtig stemmen op dit beginsel rekkelijker te interpreteren, tot mogelijk zelfs de aanvaarding van een kritisch NAVO-lidmaatschap. Het was evenzeer een belangrijke reden waarom Van der Spek zich niet meer kon herkennen in de standpunten van zijn partij.

PSP en samenwerking

In de PSP realiseerde men zich dat van het optreden van Van der Spek, die vooral op het gebied van defensie en buitenlandse zaken een grote kennis bezat, een wervende kracht uitging. Hij was een begenadigd spreker, in debatten niet zelden gevreesd om zijn scherpe tong. De aansluiting die hij wist te vinden bij de radicalere delen van het actiewezen en bij mensen die wantrouwig stonden tegenover de politiek, was echter niet de verbinding die andere PSP’ers zochten. Zij oriënteerden zich liever op wat in het jargon van destijds massaorganisaties werden genoemd, zoals de gevestigde vakbeweging of de gematigde delen van de vredesbeweging. Deze hadden een veel bredere aanhang maar hingen geen PSP-standpunten aan. Bovenal werd aansluiting gezocht bij andere ‘progressieve partijen’ als de Communistische Partij van Nederland (CPN) en de Politieke Partij Radicalen (PPR).

GroenLinks

Verscheidene malen was het rond deze samenwerkingskwestie tot een felle richtingenstrijd gekomen, die steeds beslecht werd in het voordeel van een zelfstandige partij met een eigen, radicaal geluid. Tot in de jaren tachtig, toen de PSP uiteindelijk werd opgeheven en op ging in GL. Al in het eerste programma van deze partij waren de hoofdpunten van de PSP, in het bijzonder pacifisme en socialisme, geheel verdwenen.

Persoonlijk en zakelijk

Fred van der Spek vermeed zoveel mogelijk om op de persoon te spelen, omdat hij er van uit ging dat integriteit net zo goed kon gelden voor wie politiek totaal anders dacht. Zelf werden hem de persoonlijke aanvallen niet gespaard, vooral in de laatste jaren voor de beëindiging van zijn PSP-lidmaatschap. Hij werd totalitair of dictatoriaal genoemd en aangeduid met termen als ‘louche handelaar in socialisme’, ‘sekteleider’ en talloze andere kwalificaties - door sommige partijgenoten, maar ook in de Volkskrant en de Groene Amsterdammer.

In zijn zakelijke oordelen daarentegen was Van der Spek soms bijzonder hard. Zo zei hij over het streven naar samenwerking met PPR en CPN dat zijn partij bezig was te ‘zeulen met twee lijken’. Die scherpe opstelling bleek ook tijdens zijn speech op het PSP-congres van december 1985, toen hij aankondigde de partij te verlaten. Afgezien van een minderheid die applaudisseerde om zijn vertrek, liet hij een doodstille en verbijsterde zaal achter toen hij deze woorden sprak:

Inzet en cynisme

Van der Spek toonde een niet aflatende inzet om, vooral middels zijn vele spreekbeurten, wervend op te treden voor PSP-standpunten. De indruk kon bestaan dat hij dit deed vanuit de optimistische veronderstelling dat een socialistische en ontwapende maatschappij haalbaar was. Over de kans daarop was hij echter bepaald pessimistisch: zijn cynisme was groot en herhaaldelijk liet hij weten ‘weinig illusies’ te koesteren.

Zijn sterke overtuiging dat de mensheid alleen toekomst had na een radicale verandering van onderop, was echter voldoende reden om die kans voluit te benutten. Vast stond dat hij alleen van standpunt veranderde als daar overtuigende argumenten voor waren, maar niet omdat er te weinig steun voor was. Hij onttrok zich standvastig aan het proces van verrechtsing dat velen, ook in de PSP, in de greep kreeg. Of, zoals hij het in 2003 uitdrukte: