Handzetten een oud beroep in de drukkerswereld

Het beroep handzetten is het met de hand vervaardigen van zetsel op de zetterij-afdeling van een drukkerij. Het zetsel bestaat uit losse lettertekens, leestekens en spatiebalkjes. De lettertekens hebben een duidelijk reliëf en zijn in spiegelschrift. Dat is nodig om er uiteindelijk door middel van een drukpers leesbaar drukwerk van te maken. Het beroep handzetten of letterzetten wordt overigens nog zelden uitgeoefend en is eigenlijk al opgenomen in de oude beroepen die alleen nog bij bijzondere gebeurtenissen worden gedemonstreerd.

Handzetten oud beroep met nagenoeg blindelings letters vinden

Handzetten is in tegenstelling tot machinaal zetten een staand beroep. De letterzetter staat voortdurend achter een zetkast in vakterm zetbok genoemd. Een zetbok is een grote kast met veel laden en een werkblad. Elke lade heeft een aantal vakjes waar de letters en andere benodigdheden in zitten. Alle letters en onderdelen hebben hun vaste plaats in de laden en moeten daar na gebruik ook weer zorgvuldig in worden teruggelegd. Door die vaste indeling kan een letterzetter zo goed als blindelings de juiste letters en benodigdheden vinden.

Letters plaatsen op zethaak

De letters en tekens worden één voor één op de juiste plaats in een zethaak aangebracht. Daarna wordt regel voor regel op een galei gezet en vervolgens met enkelen bij elkaar met een touwtje vastgebonden. Een galei is in de zetterij een hulpgereedschap dat bestaat uit een houten of metalen plaat met drie opstaande randen.

Letterzetten is specialisme in drukkerswereld

Letterzetten is het eerste proces in een drukkerij. Binnen zo’n bedrijf neemt de letterzetter een aparte plaats in die niet door een drukker kan worden overgenomen. Elke handeling in een drukkerij heeft zijn eigen specialisme zoals ook een papiersnijder met heel andere machines moet kunnen omgaan dan een drukker die alles weet van de drukpers en het inktgebruik.

Drukwerk met losse letters

Vóór de tijd van het letterzetten werd voor drukwerk gebruik gemaakt van houtblokken waar letters in waren gekerfd. Die zogenaamde blokdruk is verdwenen na het uitvinden van de boekdrukkunst die toegewezen wordt aan Johannes Gutenberg uit Mainz omstreeks de helft van de vijftiende eeuw. Als uitvinders worden overigens ook andere namen genoemd maar van Gutenberg wordt aangenomen dat hij de eerste was die met losse letters werkte.

Van hout naar lood

Aanvankelijk werden houten letters gebruikt die uit zogenaamd kopshout waren gesneden. Kopshout ontstaat door haaks op de houtnerf te zagen zodat de jaarringen zichtbaar worden. Op die manier konden houten letters meer druk aan en waren minder aan slijtage onderhevig. Later werd overgegaan op loden letters die nog minder slijtage vertoonden en ook makkelijker te produceren waren. Voor die productie ontstonden speciale lettergieterijen.

Druklettertypes en grafisch ontwerper

Een drukletter ziet er anders uit dan een geschreven letter. Maar zoals er veel handschriften bestaan zijn er ook veel verschillende drukletters. Het ontwikkelen van drukletters (en andere zaken die met de drukwereld te maken hebben) leidde tot een nieuw beroep namelijk dat van grafisch ontwerper. Voor elk nieuw lettertype geldt een aantal uitgangspunten en herkenningen zoals bijvoorbeeld:

• Corps (beeldgrootte)
  Bron: Willi Heidelbach, Wikimedia Commons (CC BY-2.5)
• Cursief (schuine letter)
• Dikte (mager, half-vet, ultra-vet)
• Hoofdletters (kapitalen)
• Kleine letters
• Romein (gewoon rechtopstaand)
• Schreef (dwarsstreepje)
• Verlengd (uitgerekt in hoogte)

Bij de keuze van een druklettertype is uiteraard de uiteindelijke leesbaarheid van groot belang. Daarbij kan ook de kleur van het drukwerk mede bepalend zijn. Natuurlijk speelt ook de functie van het drukwerk mee of het gaat om een rustige boekletter of een opvallende reclameletter.

Overgegaan naar kunstambacht

Naast demonstreren bij bepaalde gelegenheden is het beroep letterzetten eigenlijk niet geheel uitgestorven omdat het is overgegaan naar een kunstambacht. Dat ambacht wordt nog toegepast voor kunstwerk boeken en bijzonder artistiek drukwerk. Dikwijls wordt dan ook de papiersoort aangepast aan het handwerk en wordt ambachtelijk handgeschept papier gebruikt.