New Journalism: literaire journalistiek

New Journalism wordt ook wel literaire journalistiek genoemd. Deze term geeft eigenlijk al meteen aan wat er met deze vorm van journalistiek bedoeld wordt; journalistiek die op literatuur lijkt. In Nederland wordt New Journalism steeds meer als serieus aangezien. In Engeland heeft het genre inmiddels vele namen. Men spreekt over creative nonfiction, literary nonfiction, literary journalism en faction. Aan deze termen is af te lezen dat New Journalism geen fictie is(nonfiction).

Bijna fictie

Gay Talese, die in 1962 als een van de eersten een literair verhaal schreef voor het Amerikaanse tijdschrift Esquire, vatte zijn bedoelingen samen met: “New Journalism leest als fictie, maar is het niet. Het is zo waarheidsgetrouw als de meest waarheidsgetrouwe reportage, maar het zoekt naar de diepere waarheid dan je bereiken kunt door het opstapelen van feiten, het gebruiken van quotes, en de traditionele journalistieke vormgeving. New Journalism vraagt, nee eist, een vorm van schrijven die tot de verbeelding spreekt.” Deze opvatting staat eigenlijk garant voor het idee van New Journalism. Rik van Exter schrijft in 'Tussen literatuur en journalistiek' (Cahier, 1994) dat de literaire journalist op zoek lijkt naar een diepere waarheid en dat hij de lezers direct en persoonlijk wil aanspreken. ‘Daartoe kiest hij voor middelen die de lezer tegelijkertijd boeien en informeren, en gaat daarvoor te rade bij de literatuur.’

De koningen van het KNSM-eiland

'Tussen literatuur en journalistiek' geeft een duidelijk voorbeeld van New Journalism. Geert Mak, freelance journalist van onder meer het NRC Handelsblad, schrijft in 1989 het verhaal 'Het Eiland'. ,,Het verhaal vertelt over het lot van het KNMS-eiland, een braakliggend terrein in het oostelijk havengebied van Amsterdam, ooit de zetel van de Koninklijke Nederlandse Stoomboot Maatschappij, en zijn bewoners. Eind jaren tachtig vestigen zich een paar kunstenaars in de vervallen gebouwen van de voormalige scheepvaartmaatschappij. De groep bewoners groeit gestaag en er vormt zich een bonte verzameling mensen met ieder hun eigen geraffineerd bouwsel, caravan of keet.'' Maar in Maks beschrijving worden zij meer: ze zijn de heersers over een klein koninkrijk, dat omringd wordt door een vijandige wereld.

Citaat uit 'Het Eiland': ,,In de tijd waarin deze geschiedenis speelt heetten de koningen van het eiland nog Aidy, Patrick, Jan, Karel, Carly, Franklin, Josephine en de Koekebakker. Hun paleizen waren van grote schoonheid. Hun daders waren woest en fier en tot op de dag van vandaag wordt daar nog over gesproken, in de verste uithoeken van Europa: de eenzame tenten op Leefland, de koude verlaten fabrieken van Kreuzberg, de stille stranden van Portugal en bij de vuren die iedere nacht branden in de woestijn achter Teleport.”

Tegenstelling ANP

Het ANP plaatst op 23 november 1989 een bericht over deze ontruiming op de telex. Dat bericht begint zo: “Amsterdam (ANP). In Amsterdam is de politie donderdagochtend omstreeks 08.40 uur begonnen met de ontruiming van het KNMS-eiland in het oostelijk havengebied. De circa 250 bewoners van het eiland zullen worden overgebracht naar Heilingen, een terrein van de gemeente Amsterdam in het westelijk havengebied.”

Mak schrijft nadat het eiland ontruimd is: “Daarna begonnen verdrietige uren. Iedereen werd direct, zonder pardon van het eiland gestuurd. De busbar werd opgeruimd maar ook tientallen huizen, hutjes en bedoeninkjes van al die bewoners die nooit een vlieg kwaad hadden gedaan en alleen maar op hun eigen wijze door hun eigen leven hadden gescharreld. Bulldozers schoven de glimmende wigwam plat, (...) de tuin van de circusfamilie, de winkel van de Koekebakker, (...) alles werd platgewalst en bijeengeschoven, totdat er alleen nog maar drie grote vuilnis belten over waren.”

ANP geeft alleen een selectie van feiten en dat geeft een beel van de werkelijkheid dat controleerbaar is. Maar het is wel schraal, geformuleerd in algemene begrippen, ontdaan van alle emotie. Volgens Van Exter: ,,En in die zin dus een abstractie: afwijkend van de manier waarop die lezer dagelijks zijn eigen werkelijkheid ervaart.''

Stadsnomaden in een sprookje

Het bericht van Mak is daarentegen het compleet tegenovergestelde. Het leven van de stadsnomaden in zijn verhaal krijgt de dimensie van een sprookje. ,,Een sprookje over mensen die proberen om tegen de verdrukking in een eigen cultuur te scheppen. (...) De lezer wordt meer dan toeschouwer. Hij leeft mee met mensen die hij normaal gesproken nooit zou leren kennen, en hij voelt uiteindelijk zelf de tragiek van de –onverwachte- ontruiming.''

Maar Maks verhaal is óók gebaseerd op feiten. En dat is ook een kern van New Journalism. Het mag absoluut niet uit de duim gezogen zijn (Van Exter geeft in Tussen literatuur en journalistiek tal van voorbeelden waar journalisten zich teveel lieten leiden tot het schrijven van een mooi verhaal en daarbij van alles en nog wat verzinden) en de feiten moeten net als in de gewone journalistiek te controleren zijn.

Voor Van Exter is het kenmerk van de literaire journalistiek het volgende: ,,Het verhaal doet een persoonlijk appel op de lezer en geeft de beschreven feitelijke gebeurtenissen en bredere dimensies, die ervoor zorgt dat het verhaal ook over tien jaar nog interessant is. Of, zoals in de literatuur over dit onderwerp vaak benadrukt wordt, literaire journalistiek zoekt achter de actualiteit het symbool.''

Meestal reportages

New Journalism verhalen hoeven zich niet aan een bepaald genre te houden, maar de meeste literair journalistieke verhalen lijken vaak op reportages. Dat is natuurlijk niet zo raar, omdat een literair journalist veel research doet en veel mensen aan het woord laat én zijn lezer wil laten meeleven. Wat is er dan geschikter dan een reportage? Maar de literair journalist maakt ook gebruik van interviews, columns en recensies. Dat is vrij logisch omdat een journalist in deze vormen de meeste vrijheid heeft. In een column kun je sowieso alle richtingen op, in een recensie is de journalist ook altijd op zoek om die van hem te laten verschillen tot een ander en een interview kun je ook zo laten lopen als je zelf wil.

'Tussen literatuur en journalistiek' is van mening dat het in de New Journalism niet om een specifiek genre gaat. ,,De research methoden, de observatie- en de schrijftechniek dragen elk op hun manier, en meestal in combinatie, bij aan het literaire karakter van een journalistiek, dat wil zeggen op feiten gebaseerde, tekst. Eerder dan een genre, gaat het hier om een manier van doen, om een manier van kijken en een manier van schrijven.''

Meer tijd voor een verhaal

Research is voor een literair journalist erg belangrijk. Een literair journalist heeft vaak ook veel meer tijd voor een verhaal dan een gewone journalist. De bedoeling is dat hij het echte verhaal achter het nieuws op tafel legt en daarvoor is veel onderzoek nodig en moet er met veel mensen worden gepraat. Vaak zal de literair journalist tachtig procent van zijn research niet gebruiken, maar geeft deze hem wel de basis van waaruit hij kan schrijven. (Denk aan boeken lezen over moord en recht bij een moordzaak).

In zijn zoektocht naar informatie maakt hij net als de gewone journalist gebruik van de vragen wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe. Maar waar in de gewone journalistiek de journalist absoluut niet betrokken mag zijn bij zijn verhaal, is dat bij de literair journalist juist de bedoeling. Niet de buitenkant van een onderwerp, maar de binnenkant moet beschreven worden. En in tegenstelling tot de romanschrijver moet de literair journalist zijn verhaal op feiten baseren.

Perspectief

Ook het perspectief is voor een New Journalism verhaal erg belangrijk. Tussen literatuur en journalistiek schrijft hierover: ,,Bij de research speelt uiteraard de keuze van de invalshoek een rol. Literaire journalisten kiezen opvallend vaak de invalshoek van 'de gewone mensen', de mensen wier stem gewoonlijk niet tot de media doordringt. Het zijn de levens van Aidspatiënten, drugsgebruikers, vluchtelingen en frontsoldaten die zij willen beschrijven. Om van een beschrijving een verhaal te maken, zal de schrijver op zoek moeten naar een of meer hoofdpersonen.'' Wat hierbij erg belangrijk is is dat deze hoofdpersoon (personen) het verhaal moet kunnen dragen, hij mag niet alleen als kapstok voor informatie fungeren.