mijn kijk op

Ontoerekeningsvatbaarheid

Het strafrecht kent drie doelstellingen. De eerste is te verhinderen dat we het recht in eigen hand nemen. In de tweede plaats spreekt men wel over wraak of ‘vergelding’: wie anderen schade heeft berokkend, moet zelf ook lijden. Maar het belangrijkste doel van het strafrecht is herhaling te voorkomen.

TBS

Men probeert dat te bereiken door mensen in de gevangenis op te sluiten of hen ‘ter beschikking van de regering’ te stellen. In dat geval worden criminelen wegens zogenoemde ontoerekeningsvathaarheid psychiatrisch behandeld, wat vaak vele jaren duurt; bovendien kunnen de kosten voor één persoon in de miljoenen lopen.

Een misdadiger heeft dus twee mogelijkheden: de gevangenis in, of psychotherapie. Het hangt er maar van af of hij ontoerekeningsvatbaar is verklaard of niet. Waar komt dit begrip vandaan?

Ontoerekeningsvatbaar

Ons recht lijkt uit te gaan van het idee dat de mens een zeer verstandelijk ingesteld wezen is. We vinden die opvatting in extreme vorm hij de zeventiende-eeuwse Leidse filosoof Arnout Geulincx. Zijn belangrijkste stelregel was: ‘Datgene waarvan je niet weet hoe je het doet, dat doe je niet.’ Wat bedoelde Geulincx? Ik weet dat ik kan lopen of iemand een klap kan geven, maar ik weet niet hoe ik dat doe: niemand heeft besef van alle lichamelijke processen die bewegingen mogelijk maken.

Geulincx zegt dat je alleen iets doet of ergens verantwoordelijk voor bent, als je precies weet hoe je het doet. Omdat we dat bijna nooit goed en wel beseffen, doen we in zekere zin niets. Anders gezegd: de wil veroorzaakt niet een klap, maar vergezelt het geven van die klap. Als ik iets wil, zorgt God er volgens Geulincx voor dat inderdaad een dreun wordt uitgedeeld.

Sporen van dat merkwaardige standpunt vinden we nog steeds in het recht. Een bekende regel luidt dat een handeling niet echt verricht is zonder een ‘schuldige geest’. Men noemt dat ook wel het mens rea-principe. Met andere woorden, ik ben schuldig aan iets als ik me herinner wat ik heb gedaan en als ik geestelijk gezond ben. Maar wat is geestelijk gezond en wat is mijn geheugen waard?

Als ik niet meer weet wat ik heb uitgevoerd, kan een rechter op advies van een psychiater besluiten dat ik het zonder een schuldige geest moet stellen. De volgende stap is vaak dat de rechter het geheugenverlies beschouwt als een uiting van een ‘ziekelijke geestestoestand’. In dat geval wordt de daad me in zekere zin niet aangerekend; de rechter zal psychotherapeutische behandeling verordonneren of me een lichte straf geven.

Wat is de praktijk? Een warboel. Wie in Frankrijk zijn vrouw met een minnaar in bed aantreft, mag beiden vermoorden zonder gestraft te worden. Wilde woede sluit de schuldige geest als het ware uit. Op die manier kun je van alles en nog wat verzinnen, wat dan ook gebeurt. In de Verenigde Staten worden vrouwen als zij vlak voor het begin van de menstruatie een misdrijf begaan, wel ontoerekeningsvatbaar verklaard wegens zogenaamde premenstruele spanningen.

Het is in dat land zelfs min of meer gebruikelijk geworden dat verdachten zich op advies van hun advocaat een zogenaamde ‘dubbele persoonlijkheid’ aannieten. Zij verklaren dan voor de rechtbank dat het misdrijf is begaan door ene John die als het ware in hun borst zit. Ook de dubbele persoonlijkheid wordt beschouwd als een ziekelijke geestestoestand.

En als er geen overduidelijk mentaal defect is, dan verzinnen we er wel een. Een paar jaar geleden werd iemand in ons land ontoerekeningsvatbaar verklaard. Hij had een moord met voorbedachte rade op zijn geweten en gaf alles koeltjes toe. Het gevoel van de man was losgeweekt van zijn verstand, aldus het psychiatrisch rapport, en hij ging de inrichting in.

Wat is hier gebeurd? Had het gevoelsleven van deze man niets meer met zijn verstand te maken, of hebben we die splitsing verzonnen omdat we anders een kille moord zo moeilijk kunnen plaatsen?

Tot slot een zo mogelijk nog verwarrender voorbeeld. In Engeland is een geval bekend van een man die zijn vrouw neerstak en die achteraf precies kon vertellen wat er was gebeurd. Hij had dus een schuldige geest. Maar wat bleek? Zijn gedrag was waarschijnlijk mede veroorzaakt door vergiftiging met een onkruidbestrijdingsmiddel. Was die man toerekeningsvatbaar of niet?

Waar draait het om? Als het misdrijf bizar is of als er redenen lijken te zijn om te beu eren dat de dader in een bijzondere toestand verkeerde, wordt hij vaak ontoerekeningsvatbaar verklaard. Een groot aantal verschijnselen kan tot die uitspraak of opvatting leiden: dolle woede, een bestrijdingsmiddel, de menstruatie, een dubbele persoonlijkheid, maar ook een onbegrijpelijke daad.

De achtergrond van deze wirwar is dat we nog steeds vasthouden aan het aangestipte, zeventiende-eeuwse, op rationaliteit gestoelde mensbeeld. Wat de rechter vaak een ziekelijke gestoordheid van de geestvermogens noemt, is denk ik in veel gevallen normaal functioneren. We zijn minstens even irrationeel als rationeel. Bovendien zegt de ene psychiater dit en de andere dat: de onbetrouwbaarheid van de diagnostiek is enorm. Kortom, ik vraag me af of we niet van het begrip ontoerekeningsvatbaarheid af moeten.

Strafrecht

Die opvatting heeft de nodige gevolgen voor het strafrecht. Wat willen we immers? Herhaling van het misdrijf voorkomen. Dat kunnen we bij wijze van uiterste middel bereiken via de doodstraf. De ervaring heeft echter geleerd dat het invoeren van de doodstraf vaak eerder een stijging dan een daling in het aantal misdrijven te zien geeft, wat misschien komt omdat sommige mensen de combinatie van criminaliteit en doodstraf in zekere zin spannend vinden.

De tweede mogelijkheid is dat we iemand een constructieve houding tegenover zijn mede- mensen en hun bezittingen aanleren. Onderzoek heeft laten zien dat ‘alternatieve straffen’ daar veelal een goed middel voor zijn. Wie iemand in elkaar slaat en een jaar moet werken om de medische kosten te betalen, bedenkt zich nog wel een keer. Wie een inbraak bestraft ziet met de plicht om honderd nieuwe deurkozijnen te zagen en in elkaar te zetten, heeft waarschijnlijk niet zo’n zin meer in nieuw sloopwerk. Wie oude dames van tasjes berooft en vervolgens bejaardenhelper moet worden, leert vermoedelijk respect te krijgen voor deze mensen. En laat de dader bij een moord een nacht lang waken bij het lijk en verplicht hem naar de begrafenis of crematie te gaan.

Met andere woorden, we moeten criminelen zoveel mogelijk alternatief straffen, als het even kan in lijn met de gepleegde misdaad.

Alternatieve straffen werken niet alleen goed, ze hebben nog meer voordelen. Van de gevangenis is weinig te verwachten. Mensen komen er dikwijls verbitterd uit, zij hebben van medegevangenen het nodige bijgeleerd en beginnen niet zelden opnieuw, ook al omdat zij in de samenleving naderhand vaak geen kansen krijgen op fatsoenlijk werk. In de tweede plaats kosten ook gevangenissen veel geld, terwijl alternatieve straffen nut hebben voor andere mensen.

Ten slotte ligt van gevangenisstraf vast hoe lang die zal duren, maar van een verblijf in een inrichting niet kortom, het begrip ontoerekeningsvatbaarheid moet verdwijnen. We hebben er niets aan. De samenleving moet eenvoudigweg beschermd worden tegen bepaald gedrag. Daar zijn vier manieren voor.
  1. Alle criminelen gaan de gevangenis in.
  2. Alle misdadigers worden psychiatrisch behandeld, we houden dus op met twee maten te meten.
  3. Een heel andere mogelijkheid: we bestraffen misdadigers helemaal niet. Het geld dat op die manier bespaard wordt, gebruiken we voor slachtofferhulp.
  4. En dat heeft mijn voorkeur: we passen waar mogelijk alleen alternatieve straffen toe, inclusief een ‘harde’ confrontatie met eventuele gedode mensen en hun treurende familieleden.
© 2008 - 2024 Sophocles, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Leerstukken: ontoerekenbaarheid & overmachtLeerstukken: ontoerekenbaarheid & overmachtOntoerekenbaarheid en overmacht zijn begrippen die een belangrijke rol spelen in het materiële strafrecht. In het Wetboe…
StrafuitsluitingsgrondenIn het Nederlandse strafrecht bestaan twee soorten strafuitsluitingsgronden. Een strafbaar feit is pas strafbaar als er…
Soorten strafrechtSoorten strafrechtHet Nederlandse rechtssysteem kent vele soorten rechten en wetten die allemaal onder de noemer 'strafrecht' vallen. In d…
Het algemeen deel van het Wetboek van StrafrechtHet algemeen deel van het Wetboek van StrafrechtEen van de belangrijkste onderdelen van het Nederlandse rechtssysteem is het Strafrecht. Het strafrecht is vastgelegd in…
Sophocles (334 artikelen)
Gepubliceerd: 07-02-2008
Rubriek: Mens en Samenleving
Subrubriek: Diversen
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.
Artikelen met het label 'Mijn kijk op…' bevatten naast objectieve informatie ook een persoonlijke mening en/of ervaring.