De evolutie van ras in Peru
De indeling van mensen in verschillende rassen wordt vaak gezien als iets dat is gebaseerd op biologie. Er is echter geen genetisch bewijs dat mensen duidelijk in te delen zijn in raciale groepen. Ras is een sociale constructie dat bedacht is door mensen en daarom veranderlijk. In Peru, net als in veel andere landen, wordt deze gebruikt gebruikt om maatschappelijke hiërarchie te maken. De definities van ras heeft in Peru echter een lange evolutie ondergaan en is door de jaren heen vaak veranderd. Desondanks is de hiërarchie zelf (en het racisme dat hieruit voortkomt) vrijwel hetzelfde gebleven.
Rassenevolutie in Peru
Rassen: Evolutie in Peru
Ras is een complexe sociale constructie. In veel gevallen wordt het gebruikt om bepaalde hiërarchieën in stand te houden en te legitimeren. Dit is duidelijk te zien in het geloof binnen veel samenlevingen in bepaalde raciale stereotypen, bijvoorbeeld het geloof dat mensen met een lichtere huidskleur welvarender zijn. In Peru is dit stereotype zelfs een onderdeel geworden van de raciale terminologie. Iemands status binnen de samenleving wordt dus medebepaald door welke raciale groep diegene behoort.
In het algemeen wordt ras gedefinieerd aan de hand van iemands huidskleur. Etniciteit wordt bepaald door zaken zoals geografie, afkomst en culturele achtergrond. In Peru wordt ras niet alleen bepaald door huidskleur, karakteristieken van etniciteit worden er ook bij betrokken. Hiernaast zijn socio-economische concepten zoals klasse en rijkdom ook cruciale parameters in de constructie van ras in Peru.
Kijkend naar de geschiedenis van Peru, zijn er drie paradigma's aan te wijzen binnen het raciale debat. Het eerste paradigma (1910 - 1930) gebruikte geografie als basis voor ras. Het tweede paradigma (1930 - 1960) definieerde ras aan de hand van cultuur. Het derde paradigma (1960 - 1980/heden) paste een Marxistische klassenmodel toe om de Peruaanse bevolking in rassen te verdelen. Tegenwoordig lijkt ras in Peru een hybride te zijn tussen deze verschillende theorieën.
Ras aan de hand van geografie (1910 - 1930)
Dit is waarschijnlijk de meest over-gesimplificeerde definitie van ras in Peru. De basis waarop mensen binnen dit paradigma worden ingedeeld wordt bepaald door geografie. Peru werd hier in twee delen gedeeld: de kust en de bergen. Mensen uit de kust werden als blank gezien en
criollos genoemd terwijl mensen uit de bergen de "titel"
serranos droegen en gezien werden als indianen. Dit op geografie gebaseerde paradigma had ook een biologische component, of in ieder geval het geloof in een biologische component (aangezien mensen biologisch gezien niet in rassen te verdelen zijn): de
criollo werd gezien als biologisch superior aan de
serrano.
De term
criollo kan voor sommige lezers misschien verwarrend zijn. In het Spaans slaat het op de in Latijns-Amerika geboren nakomelingen van Spaanse kolonisten. Het lijkt ook op het woord "creool", wat in Suriname slaat op in dat land geboren Afrikanen en negroïde kleurlingen. Terwijl in de Franse koloniën in het Caraïbisch gebied het een benaming is voor de Franse kolonisten. In Peru wordt de term
criollo exclusief gebruikt om iets of iemand uit het kustgebied te beschrijven. Hiermee zijn geografie en etniciteit onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Cultuur als basis voor ras (1930 - 1960)
Vanaf de jaren 30 kwam er een ommekeer in de manier waarop in Peru naar ras werd gekeken. Ras op basis van geografie maakte plaats voor het idee dat ras gelijk staat aan cultuur. Het biologische component werd er uitgehaald door ras te definiëren als cultuur. Dit nam de bestaande verdeling en spanningen echter niet weg: de
serrano werd nog steeds als inferieur aan de
criollo gezien. Of om preciezer te zijn: de
serrano werd gezien als behorend aan een inferieure cultuur.
Dit geloof in de Europese culturele superioriteit paste heel erg in de antropologische tijdsgeest van toen. Dit waren de jaren van het zogenaamde "evolutionistische" paradigma. Wat centraal staat binnen dit paradigma is etnocentrisme: het geloof in de superioriteit van de eigen cultuur, wat in het raciale debat in Peru gedomineerd werd door diegene van Europese afkomst die aan de kust wonen. Binnen het evolutionistische paradigma wordt er een uniliniair schema gebruikt om te bepalen hoe ver ontwikkeld culturen zijn. Er wordt vanuit gegaan dat alle culturen dezelfde evolutionaire fases, in dezelfde volgorde, ondergaan. Hierdoor is het mogelijk om culturen als superieur of inferieur te duiden. Dit geloof in onvermijdelijke vooruitgang betekent elke cultuur uiteindelijk zou evolueren tot iets wat superieur is aan haar huidige vorm.
Ras als klasse (1960 - 1980/heden)
Het derde paradigma binnen het Peruaanse raciale debat begon in de jaren 60 van de twintigste eeuw. Dit was de tijd waarin het leger de macht greep in het Zuid Amerikaanse land. De militaire regimes brachten radicale veranderingen binnen de Peruaanse samenleving. Zo waren ze veel dichter geallieerd aan de Soviet Unie in plaats van de gebruikelijk Verenigde Staten. Deze Soviet invloed kwam ook terug in de manier waarop de regimes naar ras keken. De definitie van ras in Peru werd geplaatst in een Marxistische model van klassenstrijd. Termen zoals het "proletariaat" werden gebruikt om raciale benamingen zoals
serranos,
cholos of
mestizos (meer over deze laatste twee termen verder op in dit artikel) te vervangen.
De reden waarom de Peruaanse militaire regimes, en met name het regime van Juan Velasco (1968 - 1975) dit deden was omdat ze het concept van "indiaan" wilden vernietigen. Dit houdt niet in dat de machthebbers de inheemse populatie van Peru wilden uitroeien, maar dat ze af wilden van de maatschappelijke barrieres die in de weg stonden voor een samenleving gebaseerd op klasse. Alhoewel dit paradigma officieel ophield met bestaan toen de democratie in Peru weer hersteld was (in 1980), bleef de connectie tussen ras en klasse bestaan. Tijdens van burgeroorlog (1980 - 2000) tussen de Peruaanse staat en linkse rebellen groepen zoals het Lichtend Pad en de MRTA, werd de inheemse populatie gezien als de "revolutionaire klasse".
Ras als indicator van socio-economische status
Er is altijd een link geweest tussen socio-economische status en het concept van ras. Toen de Belgen in Centraal Afrika de Hutu's en Tutsi's tot rassen werden uitgeroepen, deden ze dit aan de hand van de socio-economische positie van de lokale bevolking. In veel landen is er een bepaald raciaal stereotype: blanken zijn rijk en de inheemse bevolking is arm.
Kijkend naar socio-economische in Peru, zijn er vier criteria om deze te definiëren: onderwijs, onderdak, werk en socio-economische status. De laatste lijkt op een herhaling, of zelfs een stylistische fout, maar dat is niet het geval. De reden waarom socio-economische status een criterium is voor socio-economische status in Peru is omdat armoede een zeer politiek onderwerp is. Wat betreft armoede cijfers is er vaak inflatie of deflatie, het ligt er geheel aan welke politieke belangen er op dat moment zijn. Hierdoor zijn de officiële vaak niet betrouwbaar.
Onderwijs wordt gezien als
de bepalende factor als het aankomt op iemand socio-economische positie. Onderwijs bepaalt namelijk wat voor werk iemand zal hebben, wat weer invloed heeft op wat voor huizing diegene zal hebben. Ook de status van volgende generaties wordt bepaald door onderwijs. Het onderwijs dat ouders hebben gehad heeft grote invloed op de educatie van hun kinderen.
Ook in het Peruaanse raciale debat speelt onderwijs een grote rol. Je kunt het zelfs zo stellen dat onderwijs mensen in staat stelt van ras te veranderen. Dit wordt ook wel "
silent racism"; de legitieme uitsluiting gebaseerd op intelligentie en educatie. Het debat tussen een definitie van ras gebaseerd op uiterlijke kenmerken en een verklaring aan de hand van "innerlijke kwaliteiten" resulteerde in een herdefiniëring van het begrip. De uiterlijke kenmerken (ook wel fenotype genoemd) van de
serrano werden "geneutraliseerd" als deze een intellectueel was. Wat hiermee wordt geïmpliceerd is dat deze door zijn "innerlijke kwaliteiten" niet langer een
serrano is, maar een "(...) blanke".
Het kan dus lijken dat ras niet meer een toegewezen positie is, maar een verkregen status. Raciale definities zijn niet automatisch, maar worden bepaald door keuzen, acties, successen en talenten. In het dagelijks leven gaat dit echter totaal niet op. Bij onbekenden zal ras geheel bepaald orden aan de hand van fysieke kenmerken en toegewezen karakteristieken in plaats van de verkregen positie.
De vier kleuren
Mensen hebben allerlei termen bedacht om elkaar in raciale groepen in te delen. Sommigen klinken heel wetenschappelijk, andere zijn niet meer dan straattaal of zelfs scheldwoorden. Peru is wat dit betreft geen uitzondering. Door de jaren heen is er een hele terminologie ontstaan om de bevolking in onder te verdelen.
In het Westen gebruiken we over het algemeen het Amerikaanse vijf kleuren palet als het op ras aankomt. Deze kleuren zijn geel (Aziatisch), wit (Europees), rood (inheems Amerikaans), zwart (Afrikaans) en bruin (Latijns Amerikaans). Het Peruaanse palet is iets anders en gaat uit van vier kleuren:
- Wit - Europees
- Zwart - Afrikaans
- Geel - Aziatisch
- Koper - Inheems Amerikaans
Wit
Mensen met een lichtere huidskleur worden veelal als rijk of Westers gezien. Op zich is dit niet zo heel vreemd aangezien de hogere lagen van de Peruaanse samenleving voornamelijk bestaat uit mensen van Europese afkomst. Blanken worden meestal "
pitucos" genoemd.
Pituco is ook een woord dat gebruikt wordt om iemand die welvarend is te beschrijven, maar het kan ook "bekakt" (alsin snobistisch) betekenen.
Een ander woord dat wordt gebruikt om blanken te benoemen is "
gringo". In Nederland kennen we het voornamelijk als scheldwoord voor Amerikanen, maar in Peru wordt het over het algemeen gebruikt om iedereen die er Westers uit ziet te beschrijven. In veel Latijns Amerikaanse landen wordt het woord
criollo gebruikt om blanken te benoemen. In Peru is dit wat anders vanwege het geografische concept van ras wat is blijven hangen in het raciale debat.
Criollo in Peru betekent dat iets of iemand van de kust komt, en is hiermee niet automatisch blank.
Zwart
Waarschijnlijk de kleinste raciale groep in Peru zijn diegene van Afrikaanse afkomst. De Afrikanen zijn oorspronkelijk door de Europese kolonisten als slaven naar de Nieuwe Wereld gebracht. De meeste van hen wonen ook aan de kust, voornamelijk in de Chincha regio ten zuiden van de hoofdstad Lima. Afro-Peruanen worden over het algemeen beschreven aan de hand van woorden die gebaseerd zijn op huidskleur: "
negros", "
morenos" of
morochos". In tegenstelling tot het Nederlands hebben deze woorden niet de automatische racistische connotatie die de Nederlandse versies (zoals "neger" of "zwarte') hebben.
Geel
De afschaffing van de slavernij in Peru in 1854 betekende dat de elites gedwongen waren hun werkers ergens anders vandaan te halen. Net als andere Zuid Amerikaanse landen (Brazilië heeft bijvoorbeeld op Japan na de hoogste concentratie Japanners) keek Peru naar Azië voor deze nieuwe werkkrachten. Een migratie stroom in de 19de eeuw van China naar Peru kwam op gang en de Chinezen werden hiermee de dominante arbeidskracht in Peru.
In het algemeen gebruikt men in Latijns Amerika het woord "
chino" (Chinees) om iemand uit Azië te beschrijven. Het maakt niet uit of diegene uit China, Japan, Korea of welk ander Aziatisch land dan ook vandaan komt. Het bekendste voorbeeld hiervan is waarschijnlijk oud-president Alberto Fujimori, een nakomeling van Japanse migranten, die bekend stond als "
el chino".
Behalve een raciale term, wordt "
chino" ook vaak gebruikt als bijnaam voor iemand die op wat voor manier dan ook een Aziatisch uiterlijk heeft.
Koper
Voordat er Europeanen, Afrikanen en Aziaten in Peru waren leefden er verschillende andere volkeren, waarvan de Inca's de bekendste waren. Alhoewel deze volken officieel niet meer bestaan, is vandaag de dag nog steeds een groot gedeelte van de Peruaanse bevolking van inheemse afkomst. Mensen van inheemse afkomst worden over het algemeen "
indios", "
indigenos", "
serranos" of "
cholos" genoemd. "
Indio" is een aardig voor de hand liggende term, het betekent namelijk "indiaan". De term "
indigeno" kan letterlijk vertaald worden als "inheems". "
Serrano" is al eerder uitgelegd, een
serrano is iets of iemand van de bergen. Toen geografie de basis vormde binnen het raciale debat, werd het Andes gebergte gezien als het gebied waar de inheemse populatie vandaan kwam.
"
Cholo" is een meer complex begrip om uit te leggen. Dit komt omdat het woord verschillende betekenissen kan hebben. Sommigen zien de
cholo als een "stedelijke indiaan" terwijl andere het weer definiëren als een "inheemse intellectueel". Andere betekenissen van
cholo zijn
serrano (wat hier dan "iemand die van de bergen komt" betekent) of
mestizo. Een
mestizo wordt meestal gezien als iemand van gemend bloed, dus iemand die beide inheemse en Europese (voor)ouders heeft. Soms is "
cholo" een variant op de
mestizo, alsin iemand waarvan één ouder een
mestizo en de ander inheems is.
In het dagelijks taalgebruik echter is "
cholo" een racistische term die wordt gebruikt om iemand te beschrijven die inheems is of er inheems uitziet. In straattaal wordt "
cholo" op dezelfde manier gebruikt als het Engelse woord "
nigger/nigga" in de Verenigde Staten. Beiden woorden zijn racistische termen om bepaalde bevolkingsgroepen te beschrijven. Maar beiden woorden worden niet altijd op deze manier gebruikt. Ze worden vaak ook gebruikt als een wat grove manier om elkaar aan te spreken, vergelijk het met het gebruik van het Engelse woord "
dude".