Roma Zigeuners: Tradities en leefwijzen

Over weinig groepen in onze samenleving bestaan zoveel vooroordelen als over de Roma. Het lijken bijna ontuitroeibare vooroordelen ook. Dit wordt in de hand gewerkt doordat er eigenlijk maar heel weinig daadwerkelijk bekend is over deze zeer diverse gemeenschap. Daarnaast kent de gemeenschap geen schriftelijke traditie, waardoor het voor buitenstaanders bijna onmogelijk is na te gaan wat er daadwerkelijk binnen de groep speelt. De cultuur van de Roma is bij de buitenwereld slecht bekend. Eigenlijk weten we heel weinig van wat er precies bij de Roma speelt en dit speelt allerlei toch al bestaande vooroordelen in de kaart. Hoe meer mensen zichzelf als Roma identificeren hoe verder ze af staan van de gemiddelde Nederlandse burger. De culturele gebruiken worden dan ook vaak als oorzaak gezien voor het ontstaan en blijven bestaan van de problematiek. In dit artikel ga ik in op een aantal aspecten van de Roma-cultuur, maar het is belangrijk deze niet uit hun context te halen, om nog verdere stigmatisering van de groep te voorkomen. De Roma is een zeer diverse groep en daarom is het belangrijk om heel voorzichtig om te gaan met generalisaties.

Morele codes

De Roma maken een duidelijk verschil tussen rein (vujo/wuzho) en onrein (marime). Er staat een duidelijke scheiding tussen veel dingen, het bovenlichaam en het onderlichaam, het eigen terrein en wat daarbuiten ligt, Roma en niet-Roma (Gaje/Gadje). Vrouwen spelen een belangrijke rol hierin, omdat zijn door menstruatie en het krijgen van kinderen vaker onrein zijn. Zelfs wanneer een vrouw een man met haar rok aanraakt kan dit hem al onrein maken. Voor kinderen en ouden gelden deze regels niet, omdat van hen niet verwacht wordt dat ze deze regels tot in de finesse kunnen begrijpen. Onreinheid wordt ook niet alleen aan dingen toegeschreven, maar is ook een status die iemand kan krijgen omdat hij/zij de regels heeft overtreden. Dit leidt tot uitsluiting, van zowel het individu als zijn/haar familie. De regels kunnen per groep verschillen en worden mondeling van de ene op de andere generatie doorgegeven. Wetenschappers zien de scheiding als zeer belangrijk voor de cohesie binnen de groep, onreinheid zorgt voor het afschermen van de groep van de buitenwereld. Omdat ook de wereld van de Gaje/Gadje als marime wordt beschouwd, worden de contacten daarmee vaak ook beperkt. Het gaat meestal alleen om contacten die economisch of politiek gewin op kunnen leveren. Dit zorgt er ook voor dat uitstoting zo verschrikkelijk is. Door de buitenwereld wordt meestal op de Roma neergekeken en wanneer de Roma je dan uit zouden stoten heb je niets meer over. En dat in een samenleving waar de groep alles is. Hetgene dat marime is moet bij voorkeur verbrand worden of weggegooid en in het geval van een kampement, wordt het dan buiten de grens van het kamp weggegooid. Eventueel kunnen dingen worden schoongemaakt met een speciaal reinigingsmiddel. Dingen die gewoon 'vies' zijn worden melalo genoemd.

De gemeenschap

De gemeenschap van Roma kan worden onderverdeeld in verschillende verbanden, van klein naar groot zijn dat de familia (de uitgebreide familie betekent dat; grootouders, ouders, kinderen en kleinkinderen). Dan is er de vitsa, dat is de clan of groep van verwanten. Hierna volgt de kumpania, dit is een sociaal-economische groep, waarvan de basis de plek waar ze wonen is. Als laatste is er de natsia, de natie of stam die als Roma kan worden beschouwd. Roma zijn zeer solidair richting elkaar, maar dat is niet vrijblijvend of vrijwillig. In geval van nood kan elke Roma steun ontvangen, maar men is ook verplicht om andere Roma in nood ten alle tijden te ondersteunen.

Man-vrouw verhoudingen

Het algemene beeld van man-vrouw verhoudingen bij de Roma is dat van mannen die vrouwen overheersen en vrouwen geen enkele kans geven. De praktijk is wat genuanceerder. Vrouwen vervullen een zeer belangrijke rol in het sociale en gezinsleven. Ook economisch zijn veel vrouwen zelfstandig. Formeel is echter inderdaad de man de baas in zijn gezin. En ook wordt van meisjes verwacht dat ze tot aan het huwelijk maagd blijven. Hierbij spelen de bovengenoemde normen van reinheid ook een belangrijke rol. Het opvoeden van kinderen is grotendeels een collectieve aangelegenheid, waarbij de hele gemeenschap een rol speelt. Om meisjes op het huwelijk voor te bereiden worden ze vaak ook al jong van school thuis gehouden. Het zijn dan de volwassen vrouwen die hen in de gaten houden.

Het huwelijk

Het huwelijk is de basis van het leven van de Roma. Voor een man is het huwelijk het begin van zijn leven als man. Voor een vrouw begint haar volwassen leven eigenlijk pas nadat ze een aantal kinderen heeft. Traditioneel was het de vader van de jongen die een vrouw zocht voor zijn zoon. Daarbij waren zaken als maagdelijkheid, haar economische rol, haar kwaliteiten als huisvrouw en haar manieren van doorslaggevend belang, dit waren de zaken die de hoogte van de bruidsprijs bepaalden. Na het trouwen trok het meisje bij haar schoonouders in, waarbij het haar schoonmoeder was die verantwoordelijk voor haar was. Deze manier van trouwen is het ideaal, in de praktijk liep en loopt het vaak anders. Ook zijn er Roma-mannen die met een niet-Roma vrouw trouwen, omgekeerd ligt het vaak veel moeilijker.

Rechtspraak

Het is onbekend of de Roma in Nederland nog hun eigen rechtspraak organiseren. Oorspronkelijk was er een groep van oudsten, een kris romani, die recht sprak. Hierbij werden alle betrokkenen gehoord. De leden van de groep stemmen in met het oordeel van de kris. De gemeenschap heeft een grote invloed bij de rechtspraak. Meestal wordt het oordeel van de kris opgevolgd, ook al is niet iedereen het er mee eens. Omdat de groep zo klein is is het belangrijk voor de cohesie binnen de groep dat er overeenstemming heerst. De eigen rechtspraak zorgt ervoor dat de invloed van de buitenwereld zo klein mogelijk blijft. De straffen die een kris kan uitspreken zijn op de eerste plaats een boete. Daarnaast is er een verbanning, waarbij de dader (en eventueel zijn/haar familie) onrein worden verklaard. In het ergste geval wordt een permanente verbanning, een permanente marime uitgesproken en dat is het ergste wat een Roma kan gebeuren. Zo iemand wordt niet meer als Roma beschouwd.

Werk

Wanneer het om werk gaat zoeken Roma het liefst naar werk dat hun onafhankelijkheid en vrijheid niet in de weg staat. Van oudsher waren ze dan ook met name te vinden in ambachtelijke beroepen, in de handel of muziek. Ook seizoensarbeid bood vaak goede mogelijkheden. Met de komst van de markteconomie is het vinden van werk voor Roma vaak bemoeilijkt. Veel Roma zijn nog steeds laaggeschoold, wat hun perspectieven op de arbeidsmarkt ernstig beperkt. De meeste Roma zijn zeer flexibel en werken gedurende een heel jaar in diverse banen, vaak ook nog verspreidt over diverse landen. Omdat de groep geografisch zo verspreid is hoort men altijd van familieleden elders of er nog werk is op andere plekken.