Het standaard argument tegen de vrije wil: determinisme

Staat alles vast of hebben wij als mensen de controle over wat we doen? Het probleem van de vrije wil is één van de beroemdste problemen in de filosofie. Vele filosofen hebben zich er op gestort, en vele ruzies zijn op papier uitgevochten. Maar waar is dit probleem eigenlijk op gebaseerd? Er zijn veel argumenten over en weer, maar er is één standaard argument tegen de vrije wil die de basis vormt van de discussie. Door dit argument te doorgronden, kun je de rest van de discussie beter volgen.

Het standaard argument tegen de vrije wil

Het standaard argument tegen de vrije wil levert een probleem op voor ons normale denken over schuld en verdienste. Daarom staat er veel op het spel.

Stap 1: Erkenning materialisme

Het materialisme — de ware these dat alles uit materie, uit fysieke onderdelen bestaat — betekent het einde voor de vrije wil van de mens.

Stap 2: Definitie vrije wil

De vrije wil bestaat erin dat je een daad ook niet had kunnen doen; dat de uiteindelijke keuze of iets wel of niet gebeurt bij jou ligt, en niet al vast ligt.

Stap 3a: Natuurwetten, moleculen en determinisme

We hadden een gedane daad echter niet anders kunnen doen. De geest wordt voortgebracht door de hersenen. De hersenen bepalen wat de mens doet en denkt. Maar de hersenen bestaan volledig uit materie, uit moleculen en dergelijken. En deze moleculen bewegen volgens vaststaande natuurwetten (of toeval in de kwantummechanica). Als alle onderdelen van de hersenen, de moleculen, volgens vaststaande wetten bewegen, dan worden ook de acties van de hersenen als geheel bepaald door de wetten van de natuur (zwaartekracht, botsings- en bewegingswetten, vergelijkbaar met biljartballen). Onze handelingen worden gedetermineerd door natuurwetten.

Stap 3b: Een alwetend wezen

Dit betekent dat iemands handelen vastligt, ook al heeft niemand genoeg kennis om te voorspellen wat iemand precies gaat doen of denken. Als er een wezen was die alles wist van alle moleculen, kon hij van mensen het doen en denken voorspellen. Een mens kan niet anders doen dan wat hij doet, omdat hij uit moleculen bestaat.

Stap 4: Gedetermineerde vrije keuze

Nu zullen sommigen zeggen, dat zij hun arm kunnen optillen of niet. En dat zij die keuze kunnen maken. Het is afhankelijk van hun wil en daarom zijn zij vrij. Acties zijn inderdaad vaak gestuurd door een wil, maar deze wil bestaat uit moleculen in de hersenen. Je kunt doen wat je wilt, maar wat je wilt komt in je op — dat stuur je niet zelf aan, dat zijn de moleculen die bewegen volgens vaste natuurwetten.

Stap 5: Geen verantwoordelijkheid

Er is daarom geen echte verantwoordelijkheid en schuldigheid, want er is geen vrijheid. Mensen hadden niet iets anders kunnen doen dan dat zij gedaan hebben, want zij zijn deel van de natuur en materie, die volgens vaste wetten verlopen. Niemand verdient straf, het is hoogstens nuttig voor de samenleving.

Reacties op het argument

Ziel

Filosofen zijn op verscheidene manieren omgegaan met dit argument. Sommigen betwijfelen stap 1 en denken dat de mens een ziel heeft, iets totaal anders dan moleculen en atomen. De kritiek daarop van andere filosofen is de vraag hoe een ziel en een lichaam kunnen samenwerken als ze totaal andere dingen zijn. Descartes worstelde bijvoorbeeld met dit probleem.

Definitie

Er zijn ook denkers die de definitie van vrije wil betwijfelen. In plaats van de nadruk te leggen op dat iemand het ook anders had kunnen doen, stellen zij dat iemand vrij is als hij het eens is met zijn eigen wensen. Iemand die rookt, maar eigenlijk wil stoppen, is niet vrij.

Natuurwetten

Er zijn ook filosofen die stellen dat de natuurwetten niet geheel van toepassing op mensen zijn, al bestaan ze uit moleculen. Wetten worden verstoord als moleculen in grote gehelen worden georganiseerd. Biologische regels zijn niet te vertalen in moleculaire wetten, stellen deze filosofen. De levenskracht verstoort de wetten. En biologische organismen met een denk- en taalvermogen zijn weer anders georganiseerd. De organisatie tot geest-/gedachtewereld verstoort de wetten nog meer.

Verantwoordelijkheid

Sommige filosofen denken dat we niet volkomen vrij hoeven te zijn voor verantwoordelijkheid. Praten in termen van verantwoordelijkheid — dit is jouw schuld, dit is jouw verdienste — is nu eenmaal hoe mensen met elkaar omgaan. Het heeft een functie in de omgang met elkaar en mensen kunnen niet anders dan (onbewust) in die termen te denken. Verantwoordelijkheid blijft dus. Zij worden compatibilist genoemd: determinisme en verantwoordelijkheid kunnen tegelijk bestaan, het is compatibel.