Joods Nederland: Synagogen in Nederland

In Nederland – Amsterdam (Mokum) en in de mediene (provincie) – staan nog ongeveer honderd synagogen, waarvan sommige monumenten in het stadsbeeld zijn, terwijl andere nauwelijks opvallen behalve door een Hebreeuws opschrift of Davidster. Ruim dertig van deze synagogen worden anno 2019 nog steeds gebruikt. Veel synagogen hebben een andere functie gekregen.

• Hoe ziet een synagoge eruit?
• Structuur van het gebouw
• Synagogen in Nederland
• 17de eeuw
• 18de eeuw
• 19de eeuw
• 20ste eeuw
• Veel synagogen zijn verdwenen
• Lijst van synagogen in Amsterdam
• Lijst van synagogen in de mediene

Hoe ziet een synagoge eruit?

De exacte afmetingen van een synagoge variëren, als gevolg van de cultuur, behoeften, middelen en smaak van degenen die het hebben gebouwd en gebruiken. Je kunt echter in het algemeen verwachten dat het de stoelen (of banken) zo heeft ingericht dat de aanbidders naar Jeruzalem gaan, eens de plaats van de Heilige Tempel, en de plaats waar alle gebeden naar G'd opstijgen. De Talmoed stelt dat synagogen en studiezalen in de diaspora als "miniatuur heiligdommen" worden beschouwd. Om deze reden vinden we dat sommige fysieke kenmerken van de heilige tempel moeten worden opgenomen in de bouw van een synagoge. Veel van de wetten die ons respect voor de heilige tempel dicteren, zijn ook van toepassing op hoe we een synagoge moeten respecteren.

Structuur van het gebouw

De structuur van het gebouw ziet er als volgt uit:

• Zoals passend voor een huis dat gewijd is aan het aanbidden van G'd, moet de synagoge op een hele mooie manier worden gebouwd.
• Technisch gezien zou de synagoge het hoogste gebouw in de stad moeten zijn. In moderne steden is dit echter niet praktisch. Als zodanig is het toegestaan ​​om een ​​huis hoger te bouwen dan de synagoge, hoewel het de voorkeur verdient om dit niet te doen wanneer dit mogelijk is.
• De synagoge zou vensters moeten hebben die naar Jeruzalem zijn gericht. Idealiter zouden er twaalf vensters moeten zijn, maar het is niet noodzakelijk dat zij allemaal naar Jeruzalem kijken.
• Een kamer of gang moet de deur naar de straat scheiden van de deur naar het echte heiligdom. Dit geeft de gemeente de gelegenheid om zichzelf te vormen voordat ze het heiligdom binnengaan.
• De toegang tot het heiligdom moet aan de andere kant zijn van de richting waarin mensen bidden (bijv. In landen ten westen van Israël, waar mensen naar het oosten bidden, moet de ingang van de synagoge in het westen zijn).

Synagogen in Nederland

In Nederland staan anno 2019 nog synagogen in een honderdtal dorpen en steden. Het oorspronkelijke doel van de synagogen is als plaats van samenkomst voor studie en gebed van de Joodse gemeenschap. Maar vanwege de moord op ruim honderdduizend Nederlandse Joden tijdens de Holocaust bezitten de meeste synagogen deze functie niet meer. Ook zijn veel synagogen tijdens de oorlog verloren gegaan. Soms zijn synagogen gered dankzij plaatselijke initiatieven. Andere synagogen verkeren in een erbarmelijke staat of dreigen gesloopt te worden.

17de eeuw

Nederland kent geen middeleeuwse synagogen meer. Wel stammen er vele uit de 17de eeuw. De oudsten staan in Mokum: de Portugese synagoge en een complex van vier Hoogduitse synagogen, dat sinds mei 1987 huisvesting biedt aan het Joods Historisch Museum. In Amsterdam vond het voornaamste Joodse leven in Nederland plaats. De Portugese Joden waren gering in aantal maar hadden hoog aanzien. De Ashkenazische Joden waren talrijk maar vaak ook arm.

Portugese synagoge in Amsterdam
Bekend als de Esnoga of Snoge, werd de synagoge ingehuldigd in 1675. Het wordt nog steeds gebruikt voor diensten, maar het is ook toegankelijk voor het publiek. Het bevat een uitzonderlijke verzameling Sepharidisch-rituele voorwerpen en bevat soms concerten en speciale tentoonstellingen. De synagoge werd opgericht door afstammelingen van Sefardische vluchtelingen uit het Iberisch schiereiland: het arrangement volgt Sefardische stijl, met de bimah en de Ark aan tegenovergestelde uiteinden van het heiligdom. Bij de opening was het statige bakstenen gebouw met grote boogramen de grootste synagoge ter wereld. Het gebouw heeft de Tweede Wereldoorlog intact overleefd en heeft, hoewel het verschillende keren door de eeuwen heen is gerestaureerd, zijn 17e-eeuwse karakter behouden.

18de eeuw

In de mediene vestigden zich ook Joden. Zij bouwden kleinere synagogen. De oudste synagoge in de mediene staat in Middelburg en dateert van 1705. In 1988 was de toestand van de synagoge een geconsolideerde ruïne. Het is desalniettemin een gebouw van historisch belang. In Den Haag staat een Portugese synagoge. Anno 2019 is hier een liberaal Joodse gemeente gehuisvest. Het is een zaalbouw met ingebouwde zijgalerijen. De ruimte is niet driebeukig zoals in Amsterdam maar kent tweemaal twee kolommen en wandzuilen met Ionische kapitelen ter ondersteuning van de galerijen. Andere 18de-eeuwse synagogen zijn eenvoudiger van vorm, zoals de synagoge in Enkhuizen met de hoofdingang aan de kant van de galerij aan de korte voorzijde.

19de eeuw

Dankzij de burgerrechten voor Joden in de 18de eeuw, nam het aantal synagogen in de 19de eeuw toe. Soms werden gebouwen gebruikt die daarvoor een hele andere bestemming hadden, zoals een doopsgezinde kerk in Gouda. Veel kleine sjoeltjes werden gebouwd door plaatselijke aannemers. In een aantal steden werden synagogen gebouwd met meer allure, ontworpen door geschoolde stadsarchitecten. Zo ontwierp L. Winkel de synagoge van Delft. Er werden ook synagogen gebouwd met een monumentale gevel aan de straatkant zoals in Leeuwarden. Oudere synagogen werden verbouwd en kregen zo een nieuw gezicht zoals de synagoge in Amersfoort. Maar de meeste synagogen uit de 19de eeuw zijn eenvoudig van opzet net zoals de 18de-eeuwse synagogen: zaalbouwen met de Ark en de vrouwengalerij op traditionele wijze tegenover elkaar aan de korte zijden. Ze onderscheiden zich van hun omgeving door de aanwezigheid van boogvensters, zoals de synagoge in Nieuweschans. Ze waren ook herkenbaar aan de Hebreeuwse opschriften en de Davidster. De stijlvormen waren neoclassicisme, eclecticistische bouwtrant (stijlvormen uit verschillende perioden met elkaar gecombineerd), neogotiek en oriëntaalse stijl.

Sommige 19de-eeuwse synagogen hadden andere ruimtevormen. In Leeuwarden is een rechthoekige ruimte te zien met zes kolommen om een dubbel vierkant middenvak. De vrouwengalerij loopt langs de drie zijden met zeer decoratieve ajour-afsluitingen. De synagoge aan de Wagenstraat in Den Haag heeft galerijen tussen muren en tot boven toe doorgaande kolommen. De galerijen zitten hier in kleine zijbeuken aan de korte uiteinden van een dwarsgerichte ruimte. In de 20ste eeuw is er een derde galerij bijgekomen. Arnhem en Zutphen kennen synagogen met driebeukige galerijhallen. De synagoge in Maastricht is erg functioneel ingericht.

De 19de eeuw kent ook synagogen die uiterst bescheiden zijn of die zijn ingericht in bestaande huizen. Dwingeloo kende een verbouwde boerderij als synagoge. In Amsterdam zijn in de 19de en 20ste-eeuw kamers of zaaltjes ingericht als sjoel.

20ste eeuw

In de eerste helft van de 20ste eeuw werken 19de-eeuwse tradities nog door. Verscheidene kleinere synagogen in de mediene sloten hun deuren omdat Joden naar de steden trokken. De Tweede Wereldoorlog zorgde ervoor dat nog meer synagogen leeg kwamen te staan.

In de 20ste eeuw realiseren zowel Joden als niet-Joden zich dat veel synagogen een historische waarde hebben wat ertoe leidt dat een aantal van hen gerestaureerd wordt. Ook werden na de oorlog nog een aantal nieuwe synagogen gebouwd in Oss, Amsterdam en Amstelveen.

Veel synagogen zijn verdwenen

Anno 2022 zijn veel synagogen verdwenen. In Alkmaar is de synagoge uit 1808 tegenwoordig een kerk van de Baptistengemeente. In Alphen aan den Rijn is een synagoge uit 1833 omgebouwd tot een Remonstrantse kerk. In Assen zit tegenwoordig een Christelijk Gereformeerde kerk in de synagoge van de stad. De synagoge van Bolsward wordt tegenwoordig als opslagruimte gebruikt. In 2018 moesten conservatieve Joden vertrekken uit de synagoge van Deventer. Andere synagogen zijn omgetoverd tot musea of vergaderruimte. Van de ruim honderd synagogen zijn ruim 30 in gebruik anno 2022.

Lijst van synagogen in Amsterdam

8 synagogen in Amsterdam anno 2022 volgens Wikipedia:

1. Synagoge Gerard Doustraat
2. Grote Synagoge (Amsterdam)
3. Lekstraatsynagoge
4. Nederlands-Israëlietische Hoofdsynagoge
5. Obbene Sjoel
6. Portugees-Israëlietische Synagoge
7. Raw Aron Schuster Synagoge
8. Uilenburger Synagoge

Lijst van synagogen in de mediene

93 synagogen in de mediene anno 2022 volgens Wikipedia. In de lijst staan zowel synagogen die nog gebruikt worden als synagogen die een andere functie hebben gekregen:

Lees verder

• Wat doet een chazan, een Joodse voorzanger, in de synagoge?
• Waarom kunnen Joden geen kerk binnengaan?