Wat doet een chazan, een Joodse voorzanger, in de synagoge?

Een chazan is een Joodse voorzanger in een synagoge. Met hem is de dienst vereenzelvigd. Een chazan wordt ook aangeduid als Sjeliach Tsibboer (afgezant van de gemeenschap). Omdat het ambt van chazan in Bijbelse tijden nog niet bestond komt het woord niet voor in de Bijbel. In de Talmoed komt het woord chazan wel voor en kent het verschillende betekenissen: gerechtsdienaar, jeugdleraar, dienaar van de synagoge die de dienst regelt. Pas later is de chazan de vaste voorbidder geworden. Hij was en is de eerste en de belangrijkste dienaar van de synagoge. Hij is de woordvoerder van de gemeenschap. Hij richt zich tot G'd in treffende gebeden of andere delen van de godsdienstuitoefening. Hans Bloemendal was een bekende chazan in Nederland. Hij heeft verschillende cd's uitgebracht waarop zijn zang te bewonderen is.

• Wat is een chazan?
• Verschil tussen chazan en Sjeliach Tsibboer
• De chazan zingt chazanoet
• Taak van de chazan
• Zangkunst
• Verschil tussen West-Europese en Oost-Europese stijl
• Voetnoot

Wat is een chazan?

De cantor, of chazan (hazzan) in het Hebreeuws, leidt de gebeden in de synagoge. Het idee van zingen als onderdeel van de dienst dateert uit de tijd van de Bet Hamikdash (Heilige Tempel), waarin Levieten het dagelijkse lied zouden zingen. In de oudheid refereerde de term chazan eigenlijk aan een persoon met gezag over gemeenschappelijke zaken. Tegenwoordig verwijst het echter uitsluitend naar een gebedsleider. Toen de Tweede Tempel werd vernietigd hadden Joden iemand nodig die voorging in gebed omdat zij zelf niet meer de gebeden kenden. Pas in de zesde eeuw werd het woord chazan, als muzikaal leider in de synagoge, voor het eerst gebruikt; de titel verwees echter pas in de achttiende eeuw in Europa naar een formeel geestelijk lid, een tijdperk waarin pogingen om een meer waardige en moderne synagogedienst te verrichten leidde tot de navolging van vele aspecten van de christelijke eredienst, waaronder de ontwikkeling van een canon van liturgische melodieën gebaseerd op de westerse muziektheorie en regels van harmonie.

Er is een verschil tussen een orthodoxe chazan en een liberale of conservatieve chazan. Bij de orthodoxe gemeenschap gaat het vaak om een vrijwilliger die zijn broeders en zusters voorgaat in gebed. Bij de liberale of conservatieve gemeenschap wordt vaak een professionele voorzanger ingehuurd.¹

Verschil tussen chazan en Sjeliach Tsibboer

Sjeliach Tsibboer verwijst naar iedereen die diensten in de synagoge leidt, niet noodzakelijk iemand die professioneel is opgeleid of specifiek is aangenomen voor de baan. Sjeliach Tsibboer is de term die wordt gebruikt om te verwijzen naar gebedsleiders in de Talmoed en later Joodse wettelijke codes, die uitgebreid ingaan op de specifieke wetten en vereisten van het gebed.

De chazan zingt chazanoet

Het complex van meer en minder vaste melodieën die de chazan zingt heet chazanoet. Voor de hele synagogale dienst zijn vaste melodieën ontstaan voor bepaalde delen van de godsdienstoefening, voor bepaalde gebeden, psalmen en hymnen en voor bepaalde tijden en dagen. De melodie op vrijdagavond klinkt anders dan op Shabbatochtend of Shabbatmiddag. Ook Pesach, de vreugdefeesten, Nieuwjaar en Grote Verzoendag kennen hun eigen melodie.

Hoewel alle chazanoet over de hele Joodse wereld niet helemaal gelijk zijn komen ze in wezen met elkaar overeen. Toch zijn er ook typisch plaatselijke chazanoet ontstaan. Ook zijn er stukken in de eredienst die helemaal geen vaste melodie kennen. Ze hebben hun eigen composities. Van de chazan wordt dus veel muzikaliteit verlangd en een sterk muzikaal geheugen.

Taak van de chazan

De chazan heeft een zeer omvangrijke taak. Hij is bijna altijd aan het woord tijdens de dienst die vaak heel lang duurt. Hij zingt solo of beurt om beurt met de gemeente.

De declamatie, zoals het gebed voor het Koningshuis, is zeldzaam. Het wordt met bijzondere plechtigheid omgeven, bij geopende heilige arke uitgesproken en staande aangehoord.

De chazan is zoals gezegd lang aan het woord. Het gaat om enkele uren zonder al te veel pauzes. Er wordt veel van hem verlangd, vooral tijdens de feestdagen. Met name Jom Kippoer is zwaar. Deze kent gedurende de dag vijf afzonderlijke diensten: de Kol Nidré-dienst, de ochtenddienst, de Moesafdienst, de middag- en de Slotdienst. Vaak wordt zo'n zware dienst verdeeld over twee functionarissen.

Er is ook nog een verschil tussen een Asjkenazische en Sefardische chazan. De eerste leest de begin- en eindregels van elke paragraaf van de gebeden hardop voor, terwijl hij het lichaam van de gebeden rustig samen met alle anderen reciteert. De tweede leest alle gebeden hardop voor.

Zangkunst

De chazan moet over een enorme zangtechniek beschikken. Dat kan hij van nature hebben of door scholing of door beide wijzen. De chazan moet steeds weer optreden en is feitelijk beroepszanger. De Joodse gemeente houdt ervan als hij mooi zingt. Maar het gevaar is dat hij zich meer zanger gaat voelen dan chazan. Als het gaat om de muzikale prestaties dan verliest de godsdienstoefening het. De synagoge mag geen concertzaal worden. De chazan mag geen bravoure zanger zijn. Hij moet de chazanoet kennen en beschaafd kunnen weergeven. Zijn ziel moet in de voordracht liggen en de mensen in hun ziel raken.

Zijn er verschillende stijlen van cantors? Ja, voor het grootste deel zijn het baritons en tenoren. Sommige cantors zingen met een koor achter hen en sommige zijn solisten.

Verschil tussen West-Europese en Oost-Europese stijl

Het belangrijkste historische onderscheid dat geleerden maken is tussen de formele West-Europese stijl - typisch ritmisch en muzikaal gedefinieerd, zonder verfraaiingen en reflecterend op het geluid van de westerse klassieke muziek - en de Oost-Europese stijl, die meer emotioneel was, uitgebreid verfraaid met de improvisatie van de cantoria en een afspiegeling van de folkstijlen van de regio, waaronder klezmer.

Voetnoot

¹ Bij conservatieve en liberale Joodse gemeenschappen komen ook vrouwelijke voorzangers voor. Ze heten chazante (buiten de synagoge) of chazaneet (in de synagoge). Bij orthodoxe Joodse gemeenschappen komen geen vrouwelijke voorzangers voor. Dit heeft te maken met een Halachische wet waarin een Joodse man verboden wordt om naar het gezang van een vrouw te luisteren. Orthodoxe Joodse mannen mogen wel naar een sprekende vrouw luisteren. Maar sommigen kiezen er af en toe voor om dat niet te doen wanneer lust de kop opsteekt.

Lees verder

• Waarom bidden Joodse mannen en vrouwen apart?