Scheppingsverhalen in het hindoeïsme

De term hindoeïsme, zoals wij die thans kennen, is in werkelijkheid een verzamelnaam voor de vele religies die India vroeger rijk was. Om die reden kent het hindoeïsme meerdere religieuze geschriften. Tegen deze achtergrond valt te verklaren dat het hindoeïsme meerdere scheppingsverhalen kent. Men noemt deze verhalen ook wel ‘visies op de wording.’ Binnen het hindoeïsme kunnen deze visies probleemloos naast elkaar bestaan. Belangrijker dan hun historische juistheid is de achterliggende kosmologische grondgedachte. Schepping is geen lineair gegeven, maar een cirkelvormig proces. Het heelal bevindt zich in een permanente staat van wording. Het hindoeïsme kent de volgende vijf scheppingsverhalen, die ik in dit artikel nader zal behandelen.

• Het gouden ei
• Purusha, de god die zichzelf als offer gaf
• Het verhaal van Surya, de zonnegod
• Het verhaal van Prajapati (twee varianten)
• Het verhaal van Brahma en de slang Shesha

1. Hiranyagarbha, of: het Gouden Ei

Eén van de oudste scheppingsverhalen is afkomstig uit het geschrift de RigVeda (10,121). Dit verhaal is gebaseerd op de hoofdgedachte dat de tastbare werkelijkheid is ontsproten aan een kosmisch gouden ei. Dit verhaal kent meerdere varianten, waarvan de beginsituatie verschilt. In onderstaand citaat begint de creatie bij de god Brahma, die de wateren schept, evenals het zaad dat het gouden ei voortbrengt. Een andere variant neemt de oerzee als beginsituatie. Daarin drijft het gouden ei waaruit de scheppende god Brahma voortkomt. Deze creëert aansluitend de man en de vrouw. Brahma wordt dan ook wel Narayana genoemd; hij die uit het water ontstond.

2. Purusha, de god die zichzelf als offer gaf

Het verhaal uit de Purusha hymne (RigVeda 10.90) laat de wereld ontstaan vanuit een kosmisch offer. De god Purusha (wat persoon betekent) geeft zichzelf als offer aan de wereld. Of liever gezegd: Purusha valt uiteen en wordt zelf de wereld. Zijn eigen verloren gestalte brengt nieuw leven voort.

3. De Surya Mythe

Dit verhaal is ontleend aan het tiende boek van de RigVeda. Hier is het de zonnegod Surya - één van de meest bekende goden van de Veda’s - die wordt beschouwd als de grondlegger van het universum. Zijn kinderen, Yama en Yami, zijn de eerste mensen. Yami verlangt naar Yama, en smeekt hem om zich aan haar over te geven, maar Yama blijft onvermurwbaar in zijn weigering. De hymne eindigt abrupt.
Een Brahminisch verhaal kent Yama de rol toe van de eerste onder de sterfelijken. Yami, inmiddels blijkbaar wel zijn levensgezel, is ontroostbaar. De goden, begaan met haar lot, creëren de nacht voor haar. Vanaf dat moment bevinden zich een volledige dag en nacht tussen het tijdstip van Yama’s dood en Yami’s notie van het heden. Dit helpt haar om afstand te nemen van de dood van haar partner, en zo verliest haar verdriet de scherpste randjes.

4. Het verhaal van Prajapati

Het verhaal van Prajapati kent twee varianten. Beide beginnen ze bij de god Prajapati, die ongewild alleen op de wereld is.

De tranen van Prajapati
Prajapati rees op uit de oerzee. Hij begreep niet waarom hij was geboren, voelde zich eenzaam en huilde. Toen hij zijn tranen afveegde, ontstonden daaruit de lucht en de hemel. De tranen die in het water terecht kwamen, vormden de aarde. Vervolgens schiep Prajapati de mens, de geesten, dag en nacht, de seizoenen en ook de dood.

Hoe Prajapati man en vrouw werd
In de tweede variant is Prajapati niet tevreden met zijn androgyne gestalte. Daarom splitst hij zich op in man en de vrouw. Vervolgens richt de man zich met amoureuze bedoelingen tot de vrouw, maar deze blijkt niet te zijn gediend van zijn avances. Zij ontvlucht haar minnaar door zichzelf in meerdere diersoorten te veranderen. De man echter geeft niet op, maar weet zichzelf in het mannetje van elk dier te veranderen. Blijkbaar met succes, want zo ontstonden de diersoorten.

5. Het verhaal van Brahma en de slang Shesha

Het vijfde verhaal tot slot, is te vinden in de Bhagavata Purana. In het begin was er enkel Vishnu, het oerwezen dat eeuwig en nooit eindigend is. Vishnu schiep een wolk. Uit haar schaduw bracht hij een grote oceaan voort.
In de koelte van de wateren legde Vishnu zichzelf te slapen. In deze rustpositie, voortgedreven door het water, begon hij te ademen. Deze diepe adem bracht de tijd voort. Dan, terwijl hij voortging met ademhalen, stegen luchtbelachtige universums op uit zijn lichaam, wachtend op hun beurt om ontelbare werelden te worden. Deze transcendente bellen dreven weg van hem, doch waren niet gescheiden van zijn essentiële wezen. In plaats daarvan bereidde hij uit in ontelbare Vishnu-vormen en trad binnen in elk van de bellen.
Voorts spitst het verhaal zich toe op de bel die later onze wereld zal gaan vormen. De reusachtige cobra genaamd Shesha dreef op de wateren. Slapend op haar eindeloze wendingen lag Vishnu. Alles was vredig en stil. Plotseling begon vanuit de diepten een zoemend geluid te trillen, het Ohm. Het nam toe en verspreidde zich, de leegte van het Niets vullend met energie. De nacht was ten einde gekomen. Vishnu ontwaakte. Terwijl de dageraad aanbrak, steeg vanuit Vishnu’s navel een wonderbaarlijke lotusbloem op. In het centrum van de bloem prijkte Vishnu’s dienaar Brahma, wachtend op nader order. Daarop sprak Vishnu tot zijn dienaar: “Het is tijd om te beginnen.” Brahma boog. Vishnu droeg hem op: “Schep de wereld.”
Een wind woei over de wateren. Vishnu en de slang verdwenen. Brahma verbleef in de lotusbloem, drijvend op de zee. Hij hief zijn armen en bracht zee en wind tot bedaren. Vervolgens spleet Brahma de lotusbloem in drieën. Eén deel spreidde hij uit in de hemelen. Met een ander deel bereidde hij de aarde. Met het derde deel van de bloem creëerde hij het uitspansel.
De aarde nu was ledig. Brahma ging aan het werk. Hij schiep gras, bloemen, bomen en planten van alle soorten. Hij schonk aan hen het gevoel. Vervolgens creëerde hij de dieren en de insecten om op het land te leven. Hij maakte vogels om in de lucht te vliegen en vele vissen om in de zee te zwemmen. Aan al deze wezens gaf hij de tast en reuk. Hij schonk hen de macht om te zien, horen en bewegen. Al spoedig wemelde de aarde van het leven en was de lucht gevuld met de geluiden van Brahma’s creatie.
Een kwaadaardige demon echter verscheen ten tonele, en stal de wereld. Hij wierp haar ver in de kosmische oceaan. Vishnu echter, doodde deze demon en veranderde zichzelf in een dier om de wereld te redden. Brahma was verheugd te zien dat de wereld veilig terugkeerde uit de diepten, omdat hij daardoor in staat was om zijn taak om het land en alle levende wezens te vormen, te voltooien.

Goddelijk opperwezen

Elk scheppingsverhaal neemt aan dat er voor de schepping al iets bestond. Meestal is dit een oerzee. De gedachte dat het leven aan het water ontsproten is, is een regelmatig terugkerend thema. Het water als oersituatie vinden we ook terug in Genesis 1:2: “De aarde nu was woest en ledig, en Gods Geest zweefde over de wateren.” In tegenstelling tot het Bijbelse verhaal echter, is het binnen het hindoeïsme niet zozeer een Opperwezen dat de wereld buiten zichzelf geschapen heeft, maar meer een goddelijk oerprincipe dat zelf de wereld geworden is. Dat oerprincipe kan op vele verschillende wijzen worden belichaamd. Het kan zich manifesteren als een persoon, zoals we zien bij Purusha of Prajapati; maar ook als de scheppende god Brahma, of als de zonnegod Surya. Wanneer het zich op antropomorfe wijze toont, neemt het niet alleen een menselijke gestalte, maar ook menselijke trekken aan. Zo is Purusha het toppunt van opofferende liefde: hij geeft zich over zodat er leven kan ontstaan. In die gestalte lijkt hij – om met Plato te spreken –de volmaakte Persoon te vertegenwoordigen; de ideële mens. De Abrahamitische God sprak: “Het is niet goed dat de mens alleen zij.” Eenzelfde soort thematiek zien we in het verhaal van Prajapati. Primordiale eenzaamheid knaagt aan zijn ziel; het is deze diepe smart die de god aanzet tot zelfvermeerdering. En het is het verlangen van de man naar de vrouw die hem ertoe aanzet haar te achtervolgen, totdat de allereerste liefdesdaad gestalte heeft gekregen. Of precies andersom, zoals bij Yami en Yama. Maar dat verhaal laat ons in het ongewisse door zo abrupt te eindigen.
Adam en Eva waren niet de enigen die in paren werden geschapen; in het Gouden Ei verhaal en in de mythe van Prajapati gebeurt hetzelfde. Prajapati gaat zelfs nog verder: hij deelt zichzelf op in man en vrouw. Als twee gelijke helften van één goddelijk Wezen. Hiermee krijgt hij wel iets weg van Purusha, de god die door zelfopoffering samenvalt met zijn schepping. Wat de goden betreft: zij spelen allemaal een eigen rol in de verhalen. Zo is Vishnu een multifunctionele oergod; hij kan zich zowel vertonen als schepper, bewaarder of vernietiger. Purusha is het zelfopofferende Lichaam van de schepping, en Prajapati het eenzame begin. Hoe het ook zij: elke god lijkt te worden gedreven door het verlangen om zijn macht, liefde en kracht uit te storten in creatie. Alleen is immers maar alleen. Goden zijn soms net mensen, alleen wat machtiger.

Schepping als proces

Sommige oude scheppingsverhalen zijn nog altijd verrassend actueel. Zo wordt het verhaal van Purusha aangehaald ter verklaring van het Indiase kastenstelsel. Ook valt veel oude symboliek vandaag de dag nog altijd te plaatsen. Het gouden ei kan worden opgevat als vruchtbaarheidssymbool of als kosmische baarmoeder; water als leven gevende substantie, en de lotusbloem als symbool van goddelijke energie en gratie.
Maar hoewel het goddelijk oerprincipe eeuwig en onvergankelijk is, zijn de gedaanten waarin het zich manifesteert dat niet. Zelfs de goden schikken zich in de kosmische cirkelgang: zij worden geboren en zij sterven, zij verschijnen en verdwijnen van het toneel.
Zoals vermeld in de inleiding, noemen hindoes hun scheppingsverhalen visies op de wording. In de verhalen draait het dan ook niet zozeer om het waarheidsgehalte of de narratieve inhoud, maar veeleer om het achterliggende kosmische principe. Schepping is nooit voltooid; het is een eindeloze kosmische cirkel die zich altijd maar blijft herhalen. Aan het eind van elke scheppingscyclus zal een volledig gecorrumpeerde wereld vergaan, om daarna weer in glorie te verrijzen. Een ander woord voor schepping is dan ook wel herschepping. In zijn boek, The Power of Myth, illustreert Joseph Campbell dit op treffende wijze (vertaald vanuit het Engels):