Geschiedenis Jodendom: Joodse filosofie - Jehoeda Halevi

In de serie over Joodse filosofen aandacht voor de volgende wijsgeren: Salomon ibn Gabirol (schreef 'Bron des Levens'), Bachja ibn Pakoeda (schreef 'De plichten van de harten'), Jehoeda Halevi (schreef 'Koezari') en Ibn Daoed (schreef 'Verheven geloof'). Na de filosoof Saädja (zie Geschiedenis Jodendom 18) ontwikkelde de Joodse wijsbegeerte zich in eerste instantie in Spanje.

Salomon ibn Gabirol

Bron des Levens – Mekor Chajiem

Waarschijnlijk is hij rond 1021 in Spanje geboren en stierf hij al op ruim dertig jarige leeftijd. Hij is auteur van het diepzinnige boek Mekor Chajiem (Bron des Levens). Centraal in zijn werk was de verhouding van God tot de wereld. Philo had dit willen doen met de logos dat God gebruikte bij de schepping van de wereld.

Emanaties

Philo ontwikkelde de theorie van de emanaties dat door Plotinus al was beschreven. Hierbij ging men uit van een scheppend vermogen veroorzaakt door lagere oorzaken die uit God voortvloeiden in trappen van afnemende glorie zodat een stoffelijke wereld ontstond.

Gabirol wijkt hier op twee punten van af:

1. De Goddelijke Wil is bemiddelaar tussen God en de emanaties. Die laatsten zijn het resultaat van de vrijwillige werkzaamheid van Gods Wil.
2. Materie (geestelijk) was eerste in een reeks emanaties. Lichamelijke eigenschappen die aan de materie kleven zijn het gevolg van de grote afstand die het lichaam scheidt van haar bron.

Gods Wil

God is de Bron. Zijn Wil brengt de Wereldziel voort (materie en vorm). Uit de Wereldziel ontspringen bemiddelaars (geesten en lichamelijke dingen) die iets gemeen hebben met de universele materie en vorm. De bemiddelaars zelf hebben ook hun eigen onderscheidelijke materie en vorm.

Gods Wil bemiddelt tussen God en de wereld. De scheppingsleer is de doelgerichte werkzaamheid van God. Alles in de natuur is een product van de Goddelijke wil.

Kabbala

Door gebrek aan Joodse bronnen vond het werk van Gabirol aanvankelijk weinig weerklank bij de Joden. Meer succes had Gabirol bij de christenen. Zij werden zo bekend met de neoplatonische wijsbegeerte.

Later zouden Gabirols ideeën wel weerklank vinden in de Kabbala (Joodse mystiek). Het gaat dan vooral om Gods Wil die door middel van bemiddelaars actief is om de wereld tot stand te brengen alsook de vergeestelijking van het stoffelijke. Ook kwamen zijn ideeën terug in de synagoge liturgie: de hymne Kether Malchoet (Goddelijke Kroon) gelezen op Jom Kippoer (Grote Verzoendag).

Bachja ibn Pakoeda

De plichten van de harten – chowot ha lewawot

Deze filosoof kwam uit Zarragossa. Hij schreef het populaire werk: chowot ha lewawot (de plichten van de harten). Het gaat hierbij om de vergeestelijking en de innerlijke vroomheid, zoals nederigheid, godsvertrouwen, dankbaarheid en liefde tot God. Studies als filosofie, natuurwetenschappen behoren eveneens tot de plichten des harten.

Waarlijk Joods werk

In de filosofie ging het om godsdienstige plicht en een gebod. Het gaat over het bestaan van God, verklaring van de goddelijke eenheid, een beschouwing over de goddelijke voorzienigheid, wijsheid en goedheid. Het werk van Pakoeda is waarlijk Joodse werk. Het ascetische ideaal doet denken aan de islamitische mystiek (soefisme) maar is slechts bestemd voor de enkeling.

Jehoeda Halevi

Koezari

Hij schreef het boek Koezari dat een dialoog bevat tussen een Joods geleerde en de vorst der Chazaren die met zijn volk tot het Jodendom toetreedt. In het boek wordt het Jodendom verdedigt tegenover het christendom en de islam.

Filosofie versus openbaring

Hij maakte onderscheid tussen filosofie en openbaring. De openbaring van God aan het hele Joodse volk is de waarborg voor de waarheid van het Joodse geloof. Het volk Israël is een volk van de openbaring. Die uitverkiezing is niet uitzonderlijk. Er vinden meer uitverkiezingen plaats binnen de natuur. De Joden hebben de gave van profetie ontvangen en dit geldt voor iedere Jood. Dit wordt beïnvloed door de Tora en het Heilige Land alsook de Hebreeuwse taal dat het beste medium is om de profetie te uiten. Israël is het hart van de volken en vervult dezelfde rol als het hart van het lichaam. In de messiaanse tijd zullen de andere volken dezelfde gaven hebben als Israël.

Dichter

Naast filosoof was Halevi ook een groot dichter. Er zijn veel gedichten opgenomen in de synagonale liturgie. Beroemd zijn de Zionsliederen waarin de liefde voor Zion van Halevi wordt uitgedrukt.

Ibn Daoed

Verheven geloof – Emoena rama

Ibn Daoed schreef het werk Emoena rama (Verheven geloof) De eerste poging van een filosoof om het Jodendom op aristotelische wijze te verklaren. Volgens Daoed was de filosofie van Aristoteles de hoogste trap van wijsbegeerte; de Tora de hoogste trap van godsdienst. Volgens hem gaat het beide om identieke waarheden. Daoed ging uit van de directe bewijsvoering van Aristoteles gebaseerd op de aard van de beweging. God is de oorzaak van alle beweging. De oerstof is door God geschapen. Er is een absoluut noodwendig wezen dat de oorzaak en de noodzakelijke voorwaarde is voor het bestaan van alle wezens. Maimonides zou hier later op voortborduren.

Lees verder

• Joodse filosofie: Startpagina - Joodse filosofie - Bijbelcommentatoren (special)