Taken en mogelijke problemen bij mantelzorgers

We horen wel eens de term mantelzorg vallen, maar wat is dat eigenlijk? Wat doet een mantelzorger of iemand die aan mantelzorg doet? En met welke problemen (valkuilen) kan hij/zij te maken krijgen?

De verschillende taken van een mantelzorger

Mantelzorg wordt omschreven als “die zorg die niet in het kader van een beroep of van het georganiseerd vrijwilligerswerk wordt gegeven aan een huisgenoot, familielid, vriend, kennis of buur, die zorg nodig heeft omwille van ziekte, handicap of ouderdom”.

Wanneer we het takenlijstje van de meeste mantelzorgers bekijken, kunnen we dan ook de taken binnen die algemene "zorg" indelen in drie verschillende soorten:

Sociaal-emotionele taken

Sociaal-emotionele taken zijn: de zorgbehoevende ondersteunen bij slecht nieuws, luisteren naar problemen die samenhangen met de ziekte of het verlies aan zelfredzaamheid, gezelschap houden en met de persoon in kwestie gaan wandelen of indien mogelijk deelnemen aan sociale activiteiten. Sommige mensen zijn heel ernstig ziek en een deel van het verwerkingsproces wordt geprojecteerd op de mantelzorger waardoor deze niet alleen een luisterend oor is, maar ook een steun en een klankbord tijdens dit proces. Deze taak is fundamenteel in mantelzorg en maakt vaak het verschil tussen de mantelzorger en de professionele medewerker. De mantelzorger kent de context van de zorgbehoevende en is veel meer betrokken bij de situatie. Dit houdt zeker een valkuil in, maar is wanneer de grenzen goed bewaakt worden zeker een meerwaarde.

Huishoudelijke taken

De tweede categorie taken zijn de huishoudelijke taken. De term spreekt voor zich: boodschappen doen, poetsen, koken, wassen en strijken. Dit zijn de taken waaraan de mantelzorger meestal het eerst denkt wanneer er hulp van buitenaf moet komen. Voor de zorgvrager die nog een klein deeltje van die taken kan opnemen is het soms een moment van sociale interactie. De mantelzorger doet het zwaardere werk en de zorgvrager helpt op eigen tempo mee.

Taken met betrekking tot persoonsverzorging

Tenslotte zijn er die taken die betrekking hebben op de persoonsverzorging: wassen en kleden van de persoon, eten geven, helpen bij toiletbezoek en indien nodig incontinentiemateriaal vervangen. Hier dient opgemerkt te worden dat het niet is omdat een taak door een mantelzorger wordt opgenomen dat deze taak niet ook vervuld kan worden door medewerkers van het professionele circuit. Zo kan professionele verpleging perfect iemand wassen en kleden en zal de helpster van de dienst thuiszorg indien nodig een aantal huishoudelijke en eventueel ook sociaal-emotionele taken opnemen.

Hoe wordt iemand eigenlijk mantelzorger?

Een fundamenteel verschil bij mantelzorg en de professionele sector is dat er tussen de mantelzorger en de patiënt een verbondenheid bestaat. Beide mensen kennen elkaar en hebben een bestaande relatie. Toch wordt iemand meestal niet bewust mantelzorger. Het merendeel van de mensen rollen stilletjesaan in die functie. Zo verzorgen de meeste partners elkaar vanuit de overtuiging dat dit bij hun rol als partner hoort. Ook al wordt dit in sommige gevallen een taak die de volledige dag van de andere inneemt, stelt men zich hier geen vragen over. Wanneer het niet gaat over een partner of een kind dan is het meestal het gevolg van een dringende vraag van iemand die zorgbehoevend wordt en vervolgens ook dringend hulp nodig heeft.

Soms wordt mantelzorg echter wel bewust georganiseerd. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer de mantelzorger de zorg niet meer alleen kan dragen of plotseling ook wegvalt door ziekte. In dat geval ontstaat er een overleg tussen de verschillende mogelijke mantelzorgers en stappen de verschillende mantelzorgers wel bewust mee in het proces. Alle op te nemen taken worden in zo een geval benoemd en verdeeld.

Valkuilen voor mantelzorgers

Een mantelzorger neemt de taak op zich om voor een hulpbehoevende partner of familielid te zorgen. Het spreekt vanzelf dat het opnemen van die zorg voor een naaste niet altijd een sinecure is. Zo is er enerzijds de evolutie van de patiënt die niet vooraf vastligt en waardoor de zorgbehoevendheid tijdens de zorgperiode alsmaar verder kan toenemen, anderzijds is er de draagkracht van de mantelzorger die ergens gelimiteerd is. Vaak wordt de mantelzorger voor het eerst in zijn bestaan geconfronteerd met een ernstige ziekte en alle zorgen die daar bij komen kijken. Dit vergt fysiek en emotioneel veel van de verzorgende.

Vier veel voorkomende valkuilen

We bekijken hieronder even die zaken waarvoor een mantelzorger toch best altijd oplet.

Een eerste valkuil is dat mensen vaak niet beseffen dat ze mantelzorger zijn. Partners nemen de zorg voor de andere op zich zonder zich daar vragen bij te stellen. Dit hoort bij de echtelijke plicht en wordt dus niet als een uitzonderlijk zorgen aanzien. Zoals reeds werd aangehaald zien mantelzorgers hun taak dan ook soms als een morele plicht. Mijn vrouw of man zou dit ook gedaan hebben. Door die instelling vragen ze minder snel hulp en gaan ze trachten om het te blijven beredderen ook wanneer de taken complexer worden. Vooral bij personen die ongeneeslijk ziek zijn of palliatief zijn zal de mantelzorger geconfronteerd worden met een afnemende zelfzorg van de patiënt en een steeds complexere problematiek. Het niet beseffen dat je mantelzorger bent, maakt dat je ook geen extra hulp zal inschakelen of een netwerk zult uitbreiden waardoor je zelf ontlast zou kunnen worden. De mantelzorger laat in dit geval een heel kluwen van ondersteuning onbenut en dit maakt hem of haar nog kwetsbaarder. De professionele sector ijvert er in dit opzicht dan ook voor om aan vroegdetectie te doen zodat mantelzorgers begeleid en ondersteund kunnen worden. Dit geeft hen meer draagkracht en maakt het voor de maatschappelijk werkers mogelijk om hen op tijd en stond te ontlasten van te zware taken.

Een tweede valkuil bestaat in het feit dat er in vele families in crisissituaties vastgehouden wordt aan oude patronen. De zorg van de ouders wordt gedragen door de zus die het dichtst in de buurt woont, of de oudste zoon zorgt voor de ouders. Dit kan zo geweest zijn wanneer het om sporadische hulp ging of om de wekelijkse boodschappen, maar wanneer deze structuur wordt onderhouden wanneer de ouders dagelijks verschillende uren hulp nodig hebben wordt het een zware karwei.

Een derde valkuil is de afzondering waarmee mantelzorgers na verloop van tijd te maken krijgen. Isolement is dan ook een veel voorkomend probleem bij mantelzorgers, vooral wanneer ze maar op een klein netwerk of op helemaal geen netwerk kunnen rekenen. De wereld van de verzorger wordt heel snel gereduceerd tot het “zorgen voor” waardoor er geen mogelijkheid meer is om zelf even te ontspannen of om sociale contacten te onderhouden. Dit is echter wel heel belangrijk wil de mantelzorger zijn draagkracht behouden. We zien dit vaak voorvallen bij partners die voor elkaar zorgen, kinderen die gaan inwonen om voor een palliatieve ouder te zorgen en ouders die voor zwaar gehandicapte kinderen zorgen. De zorg gaat heel de leefwereld beheersen en er blijft geen tijd meer over voor andere dingen. Aansluitend hierop is het belangrijk op te merken dat het kunnen ventileren en uitwisselen van gedachten, ervaringen, frustraties, enzovoort voor mantelzorgers heel cruciaal is. Mantelzorgers zijn immers ook gewoon mensen die nood hebben aan een goed gesprek wanneer het moeilijk gaat. Het feit dat ze de taak als mantelzorger opnemen legt een extra druk op hun bestaan. Op hun beurt moeten ze dit kunnen delen met lotgenoten, met andere familieleden of met hulpverleners.

Tenslotte leiden al deze valkuilen tot één grote en vierde valkuil, met name ‘overbelasting van de mantelzorger’. Het niet uitwerken van een netwerk, isolement, altijd blijven doordoen uit morele overwegingen, de steeds verder stijgende zorg blijven opnemen, al deze zaken kunnen de mantelzorger ernstig onder druk zetten. Overbelasting is zowel schadelijk voor de mantelzorger als voor de patiënt. Om een duidelijk beeld te krijgen van wat overbelasting nu juist inhoudt, is het belangrijk om eens te kijken wat de draagkracht en de draaglast van de mantelzorger is. Met draagkracht bedoelen we de hoeveelheid werk, taken, rollen, problemen en dergelijke waaraan een persoon het hoofd kan bieden. Naast die draagkracht is er ook nog de draaglast waarmee we de effectieve hoeveelheid problemen, spanningen, werkdruk bedoelen die op de schouders van de betreffende persoon rust. De draaglast van de mantelzorger hangt af van het aantal taken die hij dient op te nemen en de hoeveelheid problemen en euvels die daarbij komen kijken. De draagkracht daarentegen is afhankelijk van een aantal interne en externe factoren die de mantelzorger karakteriseren. Zo is bijvoorbeeld de relatie tussen de mantelzorger en de hulpbehoevende belangrijk: hoe beter die relatie, hoe groter de draagkracht. Daarnaast spelen ook factoren als waardering, communicatie met de hulpbehoevende en de andere hulpverleners, de gezondheid van de mantelzorger, de gezinssituatie, de financiële situatie en de mogelijkheid tot ventileren van ervaringen een grote rol. Wanneer de draaglast de draagkracht overstijgt, spreken we van overbelasting.