Posities, rollen en conflicten

In de maatschappij komen we vele verschillende posities tegen die door verschillende mensen worden bekleed. Denk bijvoorbeeld maar eens aan die van een politieagent, een trouwambtenaar, een commissaris of een leerkracht. Onder het begrip ‘positie’ verstaan we de plaats die iemand in een groep inneemt in verhouding tot andere posities. Naarmate de maatschappij gecompliceerder wordt, zien we dat het aantal posities toeneemt en daarmee ook de diversiteit.

Hoe verwerven mensen posities?

We kunnen onderscheid maken tussen:

• posities die zijn toegewezen
• posities die zijn verworven

Bij het eerste kunnen we denken aan zaken als sekse, nationaliteit of etnische afkomst: dingen die je hebt meegekregen en waar je niets voor hebt hoeven doen. Daar kan door de maatschappij een bepaalde status aan worden toegekend. Denk bijvoorbeeld aan van adel zijn, of de erfgename van een puissant rijke hotelfamilie.
In het tweede geval gaat het om zaken als opleidingsniveau, beroep en woonplaats. Dingen in het leven waar je voor kiest, of waar je hard voor hebt gewerkt om ze te bereiken. Ook aan deze dingen zal door de maatschappij een zekere mate van status worden toegekend.

In een mensenleven gaan mensen een hele reeks van posities door. Er zijn vluchtige posities, zoals die van klant bij de supermarkt of patiënt in het ziekenhuis. Er zijn posities die langer duren en elkaar opvolgen, zoals die van de administratief medewerker die zich opwerkt tot afdelingshoofd. Er zijn ook posities die de fasen in een mensenleven markeren, zoals die van kind, adolescent, student, vader, moeder, opa of oma, en tenslotte zijn er posities die meestal blijvend zijn, zoals die van sekse, nationaliteit of etnische afkomst.

De betekenis van posities

Wat betekenen de posities die mensen bekleden voor de samenleving?
1. Mensen worden door anderen naar hun positie gewaardeerd, ofwel: men ontleent er sociale status aan.
2. De positie die iemand bekleedt, brengt bepaalde verwachtingen van de omgeving met zich mee.
3. De positie die iemand bekleedt, brengt bepaalde rechten en plichten tegenover anderen met zich mee.

Rollen

Bij iedere positie die men bekleedt, hoort een bepaalde rol. Van een leerkracht wordt bijvoorbeeld een bepaald gedrag verwacht, en bepaalde normen en waarden die hij zal onderschrijven en voorleven. De verwachtingen die men koestert over de rol die een kunstenaar vervult, zullen sterk verschillen van de verwachtingen die men van een officier van justitie heeft.
Als de rolbekleder zich sterk identificeert met zijn of haar rol (denk hierbij bijvoorbeeld aan de typische politieagent of ambtenaar) en zich het bijbehorende gedrag eigen heeft gemaakt, dan spreekt men ook wel van beroepsdeformatie.
Het min of meer tegenovergestelde, de roldistantie, komt ook voor. In dat geval gaat het om personen die er niet in geslaagd zijn om zich hun rol eigen te maken en bij wie er incongruentie te bemerken is tussen wat zij zelf geloven en wat zij in werkelijkheid doen of zeggen.

In een samenleving kan de interactie goed verlopen wanneer de verwachtingen van bepaalde rollen duidelijk zijn en overeen komen met hoe men zich in die rol daadwerkelijk gedraagt. Vaak is dat in onze huidige, gecompliceerde maatschappij echter niet het geval. Over eenzelfde rol bestaan in onze maatschappij vaak verschillende opvattingen. Neem bijvoorbeeld de ouderrol. De gedachten over wat de juiste invulling van deze rol zou moeten zijn, lopen zeer sterk uitéén. Dat is misschien ook wel logisch, want er spelen op de achtergrond heel veel verschillende factoren mee, zoals het karakter van de ouder, de opvoeding van de ouder, de sociale laag waartoe het gezin behoort, het karakter van het kind, omgevingsfactoren, de financiële situatie etcetera. Buiten dat heeft ieder mens zijn of haar eigen opvattingen over hoe de ideale samenleving er uit zou moeten zien, en hoe het geven van invulling aan een bepaalde rol daar aan zou moeten bijdragen. Die verschillende opvattingen van verschillende mensen kunnen soms in de praktijk moeilijk verenigbaar zijn en leiden tot heel verschillende begrippen over de ideale invulling van een bepaalde rol.
De wijze waarop mensen uiteindelijk dezelfde rol zullen vervullen, zal dan ook verschillend zijn.

Rolconflict

Bij één positie horen vaak meerdere rollen. Een glazenwasser is bijvoorbeeld een werknemer van zijn baas, een collega van zijn mede-glazenwassers en een dienstverlener voor zijn klanten. Dit brengt verschillende verwachtingen van verschillende personen met zich mee ten opzichte van deze persoon, één en dezelfde glazenwasser. We noemen dit role-set.
Die verwachtingen kunnen soms tegenstrijdig zijn en een innerlijk conflict teweegbrengen: de glazenwasser ziet zich bijvoorbeeld geconfronteerd met een baas die snelheid en efficiency verwacht, waardoor de glazenwasser onmogelijk nog de kwaliteit kan leveren die de klant juist van hem verwacht. Er is sprake van een intern rollenconflict: een conflict dat zich speelt vanuit verschillende hoeken rondom één rol.

Positie-set

Als de glazenwasser uit het voorbeeld thuiskomt, is hij ook nog echtgenoot en vader, vrijwilliger bij de brandweer en gitarist in een band. Dit zijn verschillende posities die bekleed worden door één en dezelfde man. We noemen dit positie-set: meerdere posities verenigd in één persoon.

Extern rollenconflict

Het bekleden van deze verschillende posities kan strijd teweeg brengen bij de glazenwasser: de baas wil dat de glazenwasser steeds meer en vaker beschikbaar is, maar de beste man heeft ook nog een gezin dat hem dierbaar is en bovendien heeft het redden van levens bij de vrijwillige brandweer voor hem grote prioriteit. In dit geval is er sprake van een extern rollenconflict.

Mogelijke oplossingen

Oplossingen om dit soort rolconflicten op te lossen zijn bijvoorbeeld:

• De rollen strikt gescheiden houden om zo tegenstrijdige verwachtingspatronen tegelijkertijd te voorkomen.
• Het zoeken naar een compromis, waardoor de gulden middenweg gezocht wordt tussen de belangen van beide partijen.
• Voorrang geven aan één van de rollen.

Rolwisseling

Alsof deze complexe situaties nog niet genoeg zijn, ervaren sommige mensen ook nog regelmatig situaties van rolwisseling. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de chirurg die zijn buurman opereert, of aan de lerares die haar eigen zoon in de klas heeft zitten.
Het spreekt voor zich dat dit lastige situaties kunnen zijn, omdat er dan verschillende verwachtingen ten aanzien van elkaar zijn die soms kunnen botsen. Hoe geeft de docente bijvoorbeeld haar zoon als leerling strafregels op, zonder daar thuis op terug te komen?
Kortom: de definiëring van verschillende rollen kan onduidelijk en complex zijn, waardoor er verschillende verwachtingen kunnen leven ten aanzien van één en dezelfde rol. Dit kan voor veel onduidelijkheid zorgen. Waar het dan op aan komt is om de betekenissen en de verwachtingen die men aan één en dezelfde rol ontleent, op elkaar af te stemmen door middel van een goede interactie.