Eer gerelateerd geweld

Eerwraak is het herstellen of herwinnen van de verloren gegane zedelijke familie-eer door de schuldige aan het verlies ervan te doden, nadat het eerverlies heeft plaatsgehad. Wereldwijd wordt er volgens de Verenigde Naties vijfduizend vrouwen per jaar in de naam van de familie-eer vermoord. Zij zijn bij uitstek de slachtoffers van eer gerelateerd geweld. Maar wie zijn de daders? Wie plegen de moorden in de naam van de familie-eer? Hoe gaan zij te werk?

Eer en geweld

Definities van begrippen die in verband zijn met eer gerelateerd geweld

• Bloedwraak: een familie of stam heeft het recht om een dode uit de eigen gelederen te wreken op de dader of een ander lid van diens familie;
• een bloedvete of vendetta: is een eindeloos voortdurend conflict waarbij families over en weer mensen doden. Een bloedvete kan generaties lang doorgaan;
• Eerwraak: is het herstellen of herwinnen van de verloren gegane zedelijke familie-eer door de schuldige aan het verlies ervan te doden, nadat eerverlies heeft plaatsgehad. Bij eerwraak wordt de zedelijke familie-eer gewroken. De inbreuk op de zedelijke familie-eer weegt even zwaar, of nog zwaarder, als een moord of doodslag;
• Belediging: het moedwillig kwetsen van een ander of zijn familie. In een eercultuur is belediging bij uitstek de manier op een of andere boze reactie te krijgen. De zedelijke familie-eer is het gevoeligste onderwerp voor beledigingen;
• Roddel: is een indirecte en vaak ook ongerichte manier om mensen te krenken. Het risico is dat door roddel de eer verloren gaat. Roddel is tevens een gevolg van eerverlies;
• Een verkrachting: is afgezien van het leed voor de vrouw in kwestie ook een ramp voor de familie. Een verkrachting betekent namelijk dat de mannen de vrouw onvoldoende hebben beschermd. Daarnaast zijn er niet veel mannen die met een bevlekte vrouw willen trouwen. Verkrachting kan een wraakactie zijn;
• Schaking: is de ontvoering van een meisje (en soms ook een getrouwde vrouw) door een jongen met het specifieke doel om een huwelijk af te dwingen;
• Eer gerelateerd geweld: is elke vorm van geestelijk of lichamelijk geweld, gepleegd vanuit een collectieve mentaliteit in een reactie op een (dreiging van) schending van de eer van een man of vrouw en daarmee van zijn of haar familie waarvan de buitenwereld op de hoogte is of dreigt te raken.

Eer gerelateerd geweld in Nederland

Eer gerelateerd geweld in Nederland is niet alleen een zaak van Turken, Afghanen, Iraniërs, Irakezen, Pakistanen en Kosovaren, maar ook van Marokkanen en Surinaamse Hindoestanen. Bij Marokkaanse mensen leidt het echter vaker tot verstoting. Bij verstoting bestaat degene die is verstoten niet meer voor de familie. Bij Hindoestanen eindigen erekwesties vaak in zelfmoord of een poging daartoe. Als een dochter haar maagdelijkheid heeft verloren of op een andere manier in opspraak is geraakt, kan ze onder druk gezet worden om zelfmoord te plegen.

Het blijkt dat eer gerelateerd geweld helaas geen incidentele gebeurtenissen zijn en dat eer gerelateerd geweld niet zo snel verdwijnt als gehoopt. Ook de tweede en derde generatie vindt de familie-eer nog steeds zeer belangrijk. Dit kan komen omdat migranten vaak geneigd zijn zich sterk vast te houden aan de normen en waarden van het land van herkomst.

De Nederlandse cultuur is totaal anders dan die van het land van herkomst. Traditionele allochtonen hebben het hier moeilijk mee. De allerbelangrijkste waarde die zij hebben, de kuisheid van vrouwen, speelt hier geen rol. Door te voorkomen dat hun dochters beïnvloed worden door de, in hun ogen, verderfelijke samenleving, zijn ze strenger tegenover hun dochters dan in het land van herkomst. Zolang de positie van migranten in Nederland niet verbetert, zullen traditionele allochtone mannen hun status blijven ontlenen aan de kuisheid van hun vrouwelijke familieleden. Feit blijft dat hun positie niet snel zal veranderen en dat de kloof tussen allochtonen en autochtonen steeds breder wordt en mede daardoor zou eer gerelateerd geweld wel eens een steeds groter probleem kunnen gaan vormen in Nederland.

Vormen van geweld

Het gevolg van verschillende opvattingen tussen man en vrouw kan zijn dat de man na verloop van tijd (meer) begint te slaan en ernstiger bedreigingen uit. Hiervan is de aanleiding meestal dat de vrouw volgens de man vernederlandst. Dit heeft een negatieve lading, omdat men dat associeert met normloos gedrag.

Er wordt gesproken over fysiek geweld of mishandeling als de lichamelijke integriteit van een vrouw geschonden wordt. Seksueel geweld is het onder dwang ondergaan of uitvoeren van seksuele handelingen.Intimidatie zijn alle middelen waarmee men gedrag probeert af te dwingen. Vaak is er sprake van een wisselwerking.

Voor elke vrouw is het vernederend en bedreigend als ze geslagen wordt. Het is nog bedreigender als je nooit weet wanneer het kan losbarsten, als het onverwachts gebeurt. De ongrijpbaarheid en onbegrijpelijkheid van de 'aanleidingen' is een factor die ervoor zorgt dat de situatie steeds problematischer wordt. Slaan en de acceptatie ervan blijkt geen cultuurgebonden verschijnsel.

Bij seksueel geweld gaat het in eerste instantie niet om boosheid van de man of verkeerd gedrag van de vrouw, maar om aanspraken vanuit liefde en plicht. Naast seksueel geweld binnen een huwelijk of relatie, dat vaker voorkomt dan gedacht wordt, kan er ook sprake zijn van seksueel geweld door een bekende pleger waarmee geen sprake is van een (huwelijks)relatie. Seksueel geweld door een onbekende dader is een verschijningsvorm waarover weinig hulpverleensters horen van Turkse en Marokkaanse meisjes of vrouwen. Als een meisje verkracht wordt en het is enigszins mogelijk (hij moet dan bijvoorbeeld moslim zijn) wordt er aangestuurd op een huwelijk met de betreffende man die haar verkracht heeft. Het sluiten van een huwelijk is dan een manier om de schande teniet te doen. Als dit niet mogelijk is, dan is de eer van de familie in het geding.

Opvoeding en achtergrond

De meeste Turkse en Marokkaanse meisjes groeien op met het beeld dat ze later zullen trouwen en moeder worden. Om een goed huwelijk te sluiten en daarmee te kunnen participeren in de samenleving is eerbaar gedrag een vereiste.

Er is een groot verschil tussen gearrangeerde en gedwongen huwelijken. Bij een gearrangeerd huwelijk doen de ouders een soort vooronderzoek naar een potentiële huwelijkspartner voor hun dochter of zoon. Het betrokken meisje kan ook beslissen om niet met deze huwelijkskandidaat te trouwen. Bij een gedwongen huwelijk moet het meisje met de kandidaat trouwen, ook als ze dit absoluut niet wil. Meisjes proberen soms te voorkomen dat zij onder dwang moeten trouwen door weg te lopen.

Opvattingen over man-vrouwverhoudingen zijn voornamelijk dat hij voor het inkomen zorgt en zij voor het huishouden en de kinderen. In een huwelijk komen de opvattingen van de vrouw, van de man en van de omgeving bij elkaar.

Familie

Familieleden kunnen verstoten worden. Dit betekent dat de familie- en stamleden geen verantwoordelijkheid voor het handelen van de verstotene dragen en dat er geen beschermingsplicht meer heerst voor dit familielid. Een verstoting gaat zo ver dat mensen, die naar een verstotene informeren, te horen krijgen dat er nooit een dochter of zoon met die naam is geweest.

De kinderen die geboren worden in het Midden-Oosten worden geboren in de familie van hun vader. Hun moeder is hier ook lid van geworden door haar huwelijk. In de traditionele cultuur hebben mannen, maar vooral vrouwen uitsluitend seksueel contact binnen het huwelijk. Het huwelijk is de oplossing voor problemen met de zedelijke familie-eer. Als een meisje na een seksueel contact trouwt, ook al weet iedereen wat er is gebeurd, is de dreiging van eerwraak van de baan. Dit omdat de verantwoordelijkheid voor het meisje immers overgedragen wordt aan de schoonfamilie. Wanneer mensen gaan scheiden, gaat de vrouw terug naar haar eigen familie. Veel families zitten niet te wachten op de hernieuwde aanvaarding van de verantwoording voor hun dochter, vooral als de ex-echtgenoot haar al dan niet terecht beschuldigt van wangedrag. Complicaties in de relatie met de ex-man ontstaan vaak als er een nieuwe man in het spel komt. In de cultuur van het Midden-Oosten is er sprake van scheiding der seksen. Dit houdt in dan mannen en vrouwen in fysiek verschillende gebieden leven en functioneren.

Slachtoffers

Het leven van jonge vrouwen uit traditionele families wordt het meest ingrijpend beïnvloed door de eermoraal. Jonge meisjes uit traditionele gezinnen vormen de zwakste groep in onze samenleving: omdat ze allochtoon zijn, zien de Nederlanders hen vaak niet voor vol aan; omdat ze tot de arbeidersklasse behoren, tellen ze in onze maatschappij niet mee; omdat ze vrouw zijn, neemt hun eigen gemeenschap hen niet serieus en omdat ze een jong meisje zijn, staan ze in hun familie helemaal onderaan de hiërarchie. De machteloosheid leidt tot zelfdestructief gedrag.

Bij schaking kunnen problemen ontstaan met de familie als de jongen geen moslim is. In extreme gevallen kan de familie besluiten de geliefden of een van hen te vermoorden.

Als de vrouw getrouwd is, hoort zij de man te gehoorzamen. Overspel of het vermoeden van overspel is een belangrijke reden voor eer gerelateerd geweld. Moeder worden, en dan voornamelijk moeder van zoons, is erg belangrijk. Als een vrouw maar niet zwanger wordt, kan ze teruggestuurd worden naar haar eigen familie en is de familie-eer beschadigd. Wanneer een vrouw mishandeld wordt en ernstig in haar vrijheid wordt beperkt en dit niet kan accepteren, kan ze besluiten weg te gaan bij haar man. Wanneer zij de kinderen heeft meegenomen of een relatie aangaat met een andere man loopt ze een verhoogd risico om vermoord te worden. Gescheiden vrouwen moeten extra voorzichtig zijn en op geen enkele wijze aanstoot geven door te vrij gedrag, anders barst het geroddel los. Ook weduwen moeten voorzichtig zijn. Ze kunnen in veel gevallen niet zomaar met een andere man trouwen. De vrouw is dus ook na de dood van haar man nog zijn bezit.

Verzet tegen slaan en gedwongen seksualiteit

In huwelijksrelaties kan macht zowel openlijk als op bedekte wijze zich voordoen. Wanneer een van de twee partners openlijk binnen een huwelijksrelatie veranderingspogingen onderneemt en wanneer er openlijke conflicten optreden wordt er gesproken van manifeste macht. Er is sprake van latente macht als men bijvoorbeeld anticipeert op de behoeften en wensen van de meer machtige partner, als men geen veranderingswensen heeft, geen veranderingspogingen onderneemt en als men op voorhand geen conflicten aangaat. Zowel Nederlandse vrouwen als Turkse en Marokkaanse vrouwen hanteren strategieën als weigeren en nee zeggen. Vrouwen laten niet voortdurend alles over zich heen komen.

Vrouwen die mishandeld of seksueel misbruikt zijn vinden vaak dat ze zich meer hadden moeten verzetten. Onder vrouwen alsook onder andere betrokkenen leeft het idee dat verzet pas verzet is als het op een fysieke manier gebeurt, dus als vrouwen terugslaan of vechten. In de hulpverlening is gebleken hoe belangrijk het is om datgene wat vrouwen wel hebben gedaan (bijvoorbeeld praten en onderhandelen) als verzet te benoemen en te honoreren. Dit is belangrijk om schuldgevoelens tegen te gaan en om te onderstrepen dat ze wel degelijk actief hebben geprobeerd de situatie te veranderen. Migrantenvrouwen zouden door religie en opvoeding niet anders gewend zijn dan hun man en familie zonder protest te gehoorzamen. Dit blijkt niet overeen te komen met het beeld dat gevormd wordt door de interviews met deze vrouwen. Zij komen wel degelijk in verzet. Tevens is de opvatting dat migranten geen praatcultuur zouden hebben. Vrouwen hebben juist wel geprobeerd te praten met hun man: over de problemen, de oorzaak van het gedrag van de man maar ook over het slaan zelf. Met je man praten als de situatie verslechterd is een voor de hand liggende en logische stap. Dit praten zorgt echter niet altijd voor een oplossing. De vrouwen voelen zich hierdoor machteloos. Ze willen graag hun huwelijk redden. Vrouwen blijken graag vaker te praten dan mannen.

Er zijn ook vrouwen die in eerste instantie een minder rechtstreekse benadering kiezen. Zij ontwijken hun man en verzinnen smoesjes om niet in te hoeven gaan op de seksuele wensen van hun man. Onderhandelen komt minder vaak voor. Dit is logisch, want praten lukt ook niet en praten is nodig om te kunnen onderhandelen.

Een andere manier om een man duidelijk te maken dat zijn gedrag niet acceptabel is, bestaat uit het stoppen van verzorgende taken of het zoveel mogelijk verbreken van het contact, oftewel het staken van de verzorging. Terugslaan is ook een optie, maar deze wordt niet veel gehanteerd. Vrouwen slaan hun man niet terug omdat ze dit ongepast vinden of omdat ze denken dat er dan nog meer geweld volgt.

Daders

'Mij maakt het niet uit, als ik maar de eer van de familie red', zei Ali D. (schutter bij het Leijgraaf College te Veghel)

Doodvonnis

Eremoorden zijn voornamelijk zo schokkend omdat de daders vaak naaste familieleden van het slachtoffer zijn. Denk hierbij aan vaders, grootvaders, ooms, neven, broers of echtgenoten. Zij zijn degenen die het doodvonnis voltrekken wanneer een ongehuwd meisje de familie-eer heeft geschonden. Er zijn gevallen bekend waarbij een broer weigerde zijn zus iets aan te doen. Gevolg hiervan is dat deze mannen zelf slachtoffer kunnen worden van eerwraak.

De plegers van eerwraak zien zichzelf niet als moordenaars. Zij vinden de familie-eer belangrijker dan het recht op leven. De plegers van eerwraak zien zichzelf juist als slachtoffer. Er zijn daders die zich ervan bewust zijn dat het vermoorden van hun vrouw of ander familielid niet te verenigen valt met hun geloof. Zij vinden echter dat een erekwestie een uitzondering op die regel vormt.

Betrokkenen bij eer gerelateerd geweld

Het familiehoofd, vaak de grootvader, is in principe de intellectuele dader. Het familiehoofd neemt het besluit dat er overgegaan wordt op het plegen van eerwraak op de ‘schuldige’ van het verlies van eer. Vaak valt de keuze voor degene die eerwraak zal gaan plegen op een relatief jong familielid (12-18 jaar) vanuit de kant van de verantwoordelijke man. De keuze voor een jongen van een dergelijk jonge leeftijd wordt bepaald door twee argumenten. Ten eerste laat een jongen van die leeftijd geen vrouw en kinderen achter terwijl hij voor justitie op de vlucht is of in de gevangenis zit. Ten tweede is de strafmaat voor minderjarigen milder. Er wordt gedacht dat het familiehoofd bepaalt wie de eerwraak gaat plegen en dat de jonge dader de daad in blinde gehoorzaamheid uitvoert. De jonge dader heeft echter zelf ook een eigen motief, want óók zijn zedelijke familie-eer loopt gevaar. Doorgaans betuigt de pleger van eerwraak geen spijt.

Naast het familiehoofd en degene die eerwraak pleegt hebben ook vrouwen een rol bij eerwraak. Zij hebben er immers ook belang bij dat de zedelijke familie-eer herwonnen of gezuiverd wordt, en niet zelden staan ook vrouwen de intellectuele of de feitelijke dader met raad en daad bij. Vrouwen spelen daarnaast een rol bij eer gerelateerd geweld door te roddelen en door de erecode door te geven aan hun kinderen via de opvoeding.

Vaders, broers of echtgenoten steken veel tijd in het opsporen van hun slachtoffer. De mannen kunnen zeer creatief zijn bij het adres van weggelopen vrouwen te achterhalen. Soms opereren deze mannen alleen, maar vaak worden de mannen gesteund door familieleden en zijn er zelfs vrienden die meehelpen met zoeken of aanmoedigen. Er zijn familieleden die hun slachtoffer onder valse voorwendselen terug naar huis proberen te lokken om haar vervolgens vermoorden.

Reacties, bemiddeling en steun van familie en bekenden

Als een vrouw zonder familie in Nederland verblijft kan haar vader vanuit het land van herkomst overkomen om te bemiddelen. Echter is het niet in alle gevallen mogelijk dat vader overkomt. Tevens kan er sprake van zijn dat de familie een echtscheiding accepteert maar geen steun biedt. Daarnaast zijn er families die de vrouw afwijzen en waarbij het contact (tijdelijk) verbroken wordt. Bij vrouwen die wel familie in Nederland hebben is het belangrijk onderscheid te maken tussen degenen die als meisje van hun ouderlijk huis weggelopen zijn en de getrouwde vrouwen die in de problemen komen met hun man en vanuit daaruit weglopen of scheiden.

Hulpverlening

Hulpverlening moet het eventuele gevaar onderkennen of wegnemen en tegelijkertijd de familie in haar zorgen voor het eerverlies enigszins bevestigen om zo de communicatie op gang te houden. Als hulpverlener is het noodzaak om te realiseren dat in sommige omstandigheden, vooral als er een terugkeer van de vrouw of het meisje aan de orde is, een gunstig maagdelijkheidrapport voor veel opluchting kan zorgen. De eerste prioriteit bij de behandeling van een zaak is tijd winnen en escalatie voorkomen. In eerste instantie is het belangrijk serieus begrip te hebben voor de positie van de familie om de zaak te doen de-escaleren. Als de situatie ingrijpend is, zoals in het geval van een zwangerschap of buitenechtelijk kind, is de kans op een gelukkig en vreedzaam leven na terugkeer kleiner.

Soms begint de familie, naast de inzet van de politie, zelf ook zoekacties. Men meldt zich dan bij de sociale omgeving.

Een precaire situatie ontstaat wanneer de voorwaarden voor het meisje en haar familie acceptabel zijn, maar niet voor de hulpverleningsactie. Dit kan het geval zijn door veronderstelde risico's of vanwege bepaalde formele of ethische bezwaren. Een terugkeer moet goed voorbereid worden en het gezin dient nog lange tijd gevolgd te worden. Ouders kunnen afspraken die zijn gemaakt immers ook niet nakomen.

Als het gevaar levenslang aanhoudt, wordt vaak gesteld dat een nieuwe identiteit een oplossing kan bieden. Het is de vraag of dit ook geldt voor vrouwen uit t Midden-Oosten, gezien het feit dat zij het leven zonder familie erg zwaar vinden. Hun identiteit valt in hun beleving immers vaak voor een belangrijk deel samen met het groepslidmaatschap. Een weggelopen meisje die zich voortdurend schuil moet houden, heeft een grote kans in de marge van de maatschappij te belanden.