De Russisch-Orthodoxe Kerk

Het jaar 988. Vorst Vladimir van Kiev laat het Russische volk dopen in de ijskoude Dnjepr. Hiermee brengt hij het Grieks-Byzantijnse christendom naar het Russische land. Aangezien zich nog geen duidelijke filosofische tradities in Rusland hebben gevestigd, kan het christelijk geloof met een onbevangen enthousiasme worden ontvangen. Dit ‘Russiche geloof’ bestaat dan ook (zeker in het begin) uit een onberedeneerde navolging van Jezus.

Een Joods hart

Volgens Nicolas Zernov (1898-1980), een Russische emigrant en theoloog, is het wezen van het Russische christendom joods. Godsdienst wordt namelijk niet gezien als een goed georganiseerd instituut, niet als systeem van leerstellingen, maar als een manier van leven. Iets dat betrekking heeft op wat je eet, wat je draagt, hoe je handelt. Diverse, ook niet-Russische schrijvers stellen dat Russen een aantal herkenbare trekken vertonen, die je terugziet in het geloof. Hoogleraar Pierre Pascal zegt dat hij in eerste plaats ‘zjalost’ (barmhartigheid) ziet bij de Russen. De gelijkenis van de rijke man en de arme Lazarus, het ‘welzalig zijn de armen’, bedelliederen, nemen een belangrijke plaats in. Daarnaast is men zich er goed van bewust dat Gods Koninkrijk niet van deze wereld is. Dat men niet naar de dingen van deze wereld moet streven maar naar ‘pravda’ (waarheid). Ieder volk heeft misschien wel zijn eigen heilig ideaal, iets wat het meest gewaardeerd wordt. Voor de Russen is dit nederigheid. Dit zie je terug in het verlangen om geestelijken te hebben die geen grote kanselsprekers zijn. Maar mensen die in doen en laten eenvoudig zijn.

Kerkdiensten

In de kerkdienst valt één ding gelijk op: de waarde die men aan afbeeldingen van heiligen, bijvoorbeeld Maria, hecht. De afbeeldingen worden ‘iconen’ genoemd. In het kerkgebouw is er een grote wand met iconen, die de altaarruimte van de rest scheidt. Deze iconen vind je niet alleen in het kerkgebouw, ook in de huizen van de gelovigen. Aan de oostkant van het huis, de zogeheten mooie kant van de woon- en slaapkamer, hangt een icoon. Of er sprake is van iconenverering is de vraag. In ieder geval zijn de iconen een hele serieuze zaak en niet ‘zomaar’ kunst. Iconen in een museum tentoonstellen zou voor de gelovigen heiligschennis zijn. De monniken bereiden hun schilderwerk met boetedoening en vasten voor. De penselen, de verf en alle andere benodigdheden om te schilderen worden van te voren gezegend. In orthodoxe landen begroeten de gasten zelfs eerst het icoon in een huis (door een kruis te slaan en te buigen), dan pas de gastheer.

Ook zien de orthodoxe gelovigen de zangdienst niet als een manier om de dienst op te leuken. Eigenlijk zien ze de gezangen niet eens als liederen, maar als gebeden. In de orthodoxe kerk moet de muziek, de lofprijs, alleen door de menselijke stem gebeuren. Instrumentale muziek zou alleen maar van het gezang (dus het gebed) afleiden. De gelovigen zingen staand, opvallend is dat er meestal geen eens stoelen zijn.

Dwaas om Christus’ wil

In literatuur over het Russisch-Orthodox christendom vind je geloofstypen die je nergens in de wereld op die manier tegenkomt. Een manier van geloven die waarschijnlijk ver van de geloofsbeleving in het westen afstaat, is die van de ‘jurodivy’. De ‘dwazen om Christus’ wil.’ Het zijn een soort heilige narren. De jurodivy heeft de wens ‘voor een arm, onvolmaakt wezen door te gaan die spot, ja zelfs brute behandeling verdient.’ Ze houden van bekering en nederigheid en hebben een hekel aan religieuze arrogantie. Wereldse wijsheid is voor hen geen wijsheid. De jurodivy heeft net als de middeleeuwse nar een bijna onschendbare positie bij vorsten. Zo waagde Nicolaj van Pskov, een ‘dwaas in Christus’, om op een gegeven moment een stuk bloederig stuk vlees bij tsaar Ivan de Verschrikkelijke in de handen te leggen. Ondanks de dwaasheid van dit geloofstype, gelooft men dat de jurodivy vaak meteen kan zien wat in iemands hart is. Zo zouden ze ook wel eens de toekomst kennen.

Heilige afzondering

Het eigenlijke centrum van de orthodoxe kerk is het klooster, zo wordt wel gezegd. Bijna elke gelovige heeft daar een ‘geestelijk vader’ of ‘biechtvader’. In het klooster staat gehoorzaamheid bovenaan de lijst. Daarnaast is gebed (en dat geldt niet alleen voor Rusland, maar voor de hele oosterse kerk) het meest belangrijke middel waardoor de monniken gevormd worden. Het was in de vorige eeuwen dat mensen bij honderdtallen tegelijk op pelgrimstocht gingen, meestal van klooster naar klooster. Mensen trokken naar de de berg Athos in Griekenland, Constantinopel of Palestina. De ‘strannik’ is de gelovige die van het bestaan als pelgrim een permanente levensstaat maakt. In de literatuur is er vaak sprake van visioenen en dergelijke die maken dat iemand besluit om alles achter te laten om een strannik te worden. Een voorbeeld van een strannik is de hoofdpersoon uit het 19e eeuwse ‘De openhartige verhalen van een Russische Pelgrim’. Een man verlaat zijn ‘land en maagschap’ omdat hij wil kijken of het mogelijk is om áltijd en overal, onophoudelijk te bidden.

In de kloosters vind je ook de ‘starets’ (de Oude), het Russische ideaal van heiligheid. Vaak is dit een wat oudere monnik die lange weg van gebed achter zich heeft, iemand die ver afgezonderd is van de bewoonde wereld. Hij neemt jonge monniken en leken onder zijn hoede. Iemand die hem als leidsman kiest, moet afstand doen van zijn eigen wil. Hier komt de gehoorzaamheid, die in zo’n hoog aanzien staat in de kloosters, duidelijk naar voren. De starets is iemand die het heilig (‘engelgelijk’) leeft, die zich bezighoudt met discipline en boetedoening. Toch zijn er ook een hoop verslagen van ontmoetingen met de buitenwereld. De mensen willen bij de starets biechten of hun hart uitstorten. Volgens de verslagen bezit deze Oude dan een grote intuïtie, worden in hun omgeving genezingen gemeld en hebben ze een vertrouwelijke omgang met dieren. In de communistische tijd zijn sommige startsy fanatiek achtervolgt door de KGB, zonder te worden gevonden. Dat terwijl ze met het openbaar vervoer door Sovjet-Unie reisden om ‘zielenherder’ te zijn.