Uitgelicht: De kerk van Stiens

Veel mensen komen dagelijks per bus of te voet langs de Sint Vituskerk in Stiens, een groot imposant bouwsel en een mooie oude kerk. Voor dit artikel zijn we naar de kerk toegeweest en hebben de predikant van de kerk, de heer G. Wessels, het hemd van het lijf gevraagd over van alles en nog wat. Waarom ziet de muur van de kerk er zo maf uit van de buitenkant? Hoe komt het dat de toren altijd scheefstaat? Enzovoorts.

Basisinformatie

De Sint-Vitus is een grote kerk die midden in het oude centrum van het dorp Stiens (Leeuwarderadeel) staat. De kerk is hervormd (protestants) en 900 jaar oud, de oudste delen komen uit de tijd rond 1100 na Christus. We gingen er heen op dinsdag 27 december. We werden opgewacht vlakbij de kerk en kregen een rondleiding van dominee G. Wessels door alle onderdelen van de kerk, van het kerkhof tot de toren.

De naam!

Deze kerk is, net zoals de andere 'Sint-Vitussen' in Leeuwarden en Finkum, vernoemd naar de heilige Sint Vitus. Dit was een jongen die geboren werd in de vierde eeuw na Christus, op het eiland Sicilië. Zijn vader was een heidense senator. Vitus bekeerde zich tussen zijn zevende en twaalfde tot het Christendom. Zijn vader was hier verschrikkelijk kwaad over en probeerde hem op alle mogelijke manieren van het geloof af te brengen. Hij martelde zijn zoon zelfs. Vitus vertrok naar Rome en wist onderweg de zoon van Keizer Diocletianus te genezen van krankzinnigheid. Ondanks dit werd hij toch opgepakt door de toenmalige christenvervolging in het Romeinse Rijk. Hij stierf als martelaar (iemand die sterft voor zijn geloof) en werd later heilig verklaard. Vitus' heilige dag is 15 juni. Hij is beschermheilige van dansers, zangers en epileptici (mensen die leiden aan epilepsie). Dit is omdat Vitus één van de Veertien Heilige Helpers (een groep van heilige doktoren en genezers) van het Nieuwe Testament was. Omdat hij gespecialiseerd was in zenuwziekten is de Sint Vitusdans, een ziekte die ervoor zorgt dat je moeilijk en schokkerig beweegt, naar hem vernoemd.

Wanneer werd de kerk gebouwd?

De kerk is gebouwd door een groep monniken in 1100 na Christus. Dezelfde monniken bouwden ook de Sint-Vituskerk in Finkum en Leeuwarden. Die van Leeuwarden is helaas verdwenen, op die plaats staat nu de Oldehove. De monniken hielden zeven keer per dag een kerkdienst in de kerk.

Hoe zit het met die vage buitenkant van de kerk?

De kerk is opgetrokken uit drie soorten steen. Ten eerste, tufsteen. Bij de bouw in 1100 wisten de mensen niet meer hoe ze bakstenen moesten maken en haalden ze daarom stukken tufsteen uit de Eifel, een berggebied in Duitsland. Tufsteen is een vulkanisch materiaal wat een lichtbruine kleur heeft. Toen de kerk in de Middeleeuwen dikwijls werd verbouwd of opgeknapt, werden hiervoor kloostermoppen (handgemaakte stenen) gebruikt. Tegenwoordig wordt voor de rest gewoon baksteen gebruikt. De drie verschillende soorten vormen samen een apart gezicht: een vreemde soepzooi van steentjes, die kleurig en 'aan-elkaar-geplakt' aandoen. Dit word nog verduidelijkt door de vele 'edits' aan de immens dikke muur: dichtgemetselde poorten, ramen en deurtjes, weer opengemetselde raampjes en gesloopte aanbouwtjes.

Het interieur

Het interieur van de kerk, inclusief het dak, is van hout. Het huidige hout is zo'n 300 jaar oud. De balken die het dak ondersteunen worden zelf ondersteund door dwarsbalken (korbelen) waarop plantenmotieven te zien zijn. Het plafond is een dubbel tongewelf: dit wil zeggen dat het de vorm van een halve ton had in het midden en aan beide zijkanten (eigenlijk dus een driedubbel tongewelf, maar goed). Ook het plafond was dus van hout. Normaal gezien werden de daken van kerken van steen gemaakt, maar omdat de Friese bodem niet zo stevig is voorzagen de bouwers dat de kerk dan zou gaan verzakken onder het gewicht van het dak.

Wat gebeurde er in de kerk?

De kerk is gebouwd als een weg. De balken zijn versierd met planteninsnedingen, zij stellen bomen voor. De weg loopt door naar de voorkant van de kerk, waar iets heel belangrijks is. Vroeger zaten hier ramen, waardoor er bij de vroege dienst de eerste zonnestralen naar binnen gingen. De eerste zonnestralen stonden symbool voor Christus, hij 'woonde' er in. De priester voerde hier een ritueel mee uit en iedereen ging even naar het Christuslicht toe. Het stukje voorin de kerk waarop het lichtritueel werd uitgevoerd, was verboden grond voor gewone mensen. Mogelijk stond er daarom een muur, houten bouwsel of gordijn om gewone mensen ervan de weerhouden de grond te betreden.

Grappig weetje: Een priester sprak tijdens het gebed vroeger de Latijnse woorden ''Hoc est corpus meum'' (''dit is mijn lichaam'') uit. Omdat hij tegen een muur aan praatte en omdat het publiek in de kerk geen Latijn kon verstaan, verbasterde dit in de volksmond tot ''hokuspokus'' (hier komt dus ons huidige gezegde 'hokuspokus' vandaan).

Wie de kerk niet in kon of mocht, door besmettelijke ziekte bijvoorbeeld, kon via een raampje vlakbij het altaar door de muur heen meekijken met het lichtritueel. Dit raampje werd de hagioscoop genoemd.

''Stinkend rijk'': graven in de kerk

Vroeger konden rijke mensen zich in de kerk laten begraven. Hier komt de uitdrukking 'rijke stinkerds' vandaan, want ze bleven natuurlijk niet lekker ruiken. Ook de priesters werden in de kerk begraven, onder speciale rode grafstenen in het lichtgedeelte. In de Sint Vitus is met deze graven iets heel aparts aan de hand. De grond van de kerk is sterk opgehoogd door alle graven die er onder liggen! Alle botjes hebben in de loop der tijd de kerkvloer wel 90 cm. omhoog gedrukt! Daarom lijkt het alsof de grond in de ruimte onder de toren (waar je met een aflopend trapje komt) veel lager is, maar vroeger was de hele kerk op dit niveau.

Het belangrijkste graf van de vele graven in en om de kerk is dat van Philip van Boshuisen en Anna van Eijsinga. Anna, op geven moment de weduwe van de rijke grietman Philip, stichtte in Leeuwarden het Erf van het Boshuisengasthuis, een serie hofjes bedoeld voor arme vrouwen. Dit graf ligt helemaal voorin de kerk op het lichtgedeelte (vroeger achter het altaar) en de grafsteen zit in de muur ingemetseld. Vlakbij het lichtgedeelte zit een enorm zwaar luik in de grond, wat leid naar de catacomben van de kerk.

De reformatie

De reformatie van het christelijk geloof omstreeks 1500 splitste het christendom op in het katholieke en het protestantse geloof. De Sint-Vitus werd een protestantse kerk. Dit bracht allerlei veranderingen met zich mee. Voortaan predikte hier geen priester maar een dominee. Mogelijk is het dichtmetselen van de ramen van het lichtgedeelte en de hagioscoop bij de reformatie gebeurd, omdat protestanten niet aan de katholieke rituelen wilden worden herinnerd.

Toen het lichtritueel verdrongen werd in de protestantse kerk, werd niet het altaar, maar de preekstoel het belangrijkste punt van de kerk. De dominee ging na een gebed verhalen uit de Bijbel voorlezen vanaf de preekstoel, de mensen die toen weinig ander vermaak hadden vonden dat heel leuk.

Zitten in de kerk: vroeger een voorrecht..

Toen het lichtritueel verdrongen werd in de protestantse kerk, werd niet het altaar, maar de preekstoel het belangrijkste punt van de kerk. De dominee ging na een gebed verhalen uit de Bijbel voorlezen vanaf de preekstoel, de mensen die toen weinig ander vermaak hadden vonden dat heel leuk.

De Sint Vitus-soap: de toren en de klokken

De oorspronkelijke toren was van (zwaar) tufsteen en stond op de ingang. Deze toren zakte zo erg scheef dat het ding in de 15de eeuw werd gesloopt en er werd een nieuwe van kloostermoppen gebouwd. Helaas is deze ook al weer aan het verzakken. De klokken hebben ook al zo'n dramatisch verhaal. De drie antieke, unieke klokken komen uit 1381 en 1570 en werden tijdens de Eerste Wereldoorlog gemerkt met een stempel waar op de Nederlandse regering aan alle militairen vroeg de klokken nooit om te smelten. Toch leek dit te gaan gebeuren: de klokken werden door Duitsers naar de haven van Harlingen gebracht. Een sorteerder die de oude klokken te mooi vond om ze te laten omsmelten legde ze achteraan de rij van klokken die naar de wapenfabriek vervoerd werden. Zo bleven de klokken gelukkig bewaard, want omdat ze achteraan lagen was de oorlog al afgelopen toen ze aan de beurt waren.

Waarom in de wereld liggen de grafstenen naar het oosten?

Dat alle graven in en rondom de kerk richting het oosten liggen, heeft een reden. Omdat Jezus leeft in het morgenlicht, was er ooit het verhaal dat als hij weer op aarde zou komen, alle doden zouden opstaan en weer zouden leven. Als ze dan naar het oosten toe lagen, konden ze hun Heer ook gelijk even zien. Tegenwoordig wordt in dit verhaal niet meer geloofd, maar de traditie van het plaatsen van graven richting het oosten bestaat nog steeds.

En hoe is het nu?

Nu wordt er een keer per week een dienst gehouden. Dit is op zondag, om half tien s'ochtends.
Ook worden er vaak concerten gehouden en vaak zijn er rondleidingen voor geïntresseerden in deze intressante kerk.