De encyclieken Rerum Novarum en Quadragesimo anno

Het einde van de 19e eeuw werd gekenmerkt door tal van nieuwe ontwikkelingen op zowel politiek als cultureel gebied. Deze moderne veranderingen gingen gepaard met grote onrust binnen Europa. Een christelijke reactie leek haast niet uit te kunnen blijven. Deze komt van de handen van Leo XII en Pius XI met hun geschreven encyclieken Rerum Novarum en Quadragesimo anno.

Rerum Novarum

In het jaar 1891 schreef paus Leo XIII zijn beroemde encycliek ‘Rerum Novarum’. Hierin bespreekt de paus de ontwikkelingen in de maatschappij van de laatste decennia. Het is met name een christelijke antwoord op de opkomst van het socialisme en de arbeidersbeweging. In ‘Over de nieuwe dingen’ erkent Leo XIII de achtergestelde positie van de arbeiders en erkent hij het feit dat er in de maatschappij een onderscheid is te maken tussen twee klassen. In deze opvatting staat hij in dezelfde lijn als de leer van Marx.

Er zijn echter ook grote verschillen tussen de encycliek en het marxisme. Een groot verschil is het feit dat Paus Leo XIII een revolutie weerlegt en het hele probleem van de arbeiders op een vredelievende manier wil oplossen. Als tweede verschil kan men aanmerken dat het marxisme voor een gemeenschappelijk bezit is van de productiefactoren. De paus ziet niets in deze opvatting en is van mening dat de mens recht heeft op privé-bezit. Particuliere bezittingen zijn namelijk in overeenstemming met de natuur.

Terugkomend op de achtergestelde positie van de werkende klasse. Ondanks dat de Paus particuliere bezittingen goedkeurt geeft hij ook zijn afkeuring jegens het individualisme van de heersende klasse. Die allemaal uit zijn op nog meer winst en kapitaal en alleen hun eigen welzijn willen vergroten. De heersende klasse moet beter omgaan met de andere klasse. Zo pleit de paus voor een rechtvaardig loon, het recht op eigendom en solidariteit voor de minderen in de samenleving. Naast deze opvattingen is er nog een gedachte die kenmerkend is voor de Kerk. De paus is van mening dat vrouwen voor het gezin moeten zorgen en dat enkel de mannen behoren te werken.

We zien in deze opvattingen terug dat de paus vindt dat de positie van de arbeidersklasse verbeterd moet worden. Hij ziet hierin een grote rol voor de kerk weggelegd. Deze zouden met liefdadigheid en het stichten van organisaties en vakbonden de zwakkeren in de samenleving kunnen helpen.

Quadragesimo anno in vergelijking met zijn voorganger

In de encycliek 'Quadragesimo anno' (veertig jaar later) vinden we ook een zekere middenweg terug. Paus Pius XI lijkt er net als zijn voorganger voor te kiezen om tussen het socialisme en het kapitalisme in te gaan staan. Beiden encyclieken geven op beiden kritiek en streven naar een soort van harmonieus evenwicht tussen beide klassen. In dit evenwicht kunnen we een soort van eerste vorm van corporatisme herkennen. Werkgevers en werknemers behoren harmonieus met elkaar samen te werken om er allemaal beter van te worden, het gaat om het algemene welzijn van hele maatschappij. Om te zorgen voor dit evenwicht, is er een belangrijke rol weggelegd voor de Kerk, Quadragesimo anno spreekt zelfs van het herstel van de christelijke maatschappij. Kerkorganisaties en grote waarde hechten aan de kerkelijke zeden moeten voor dit herstel zorgen. Leo VIII vertelt ons dat de grondbeginselen van alle vakbonden op religie gebaseerd moeten zijn. Naast de belangrijke rol van de Kerk leggen de pausen ook extra nadruk bij de staat die in het belang van beide klassen behoort te handelen.

Wat is zo kenmerkend voor de encycliek Quadragesimo anno en waarmee verschilt zij met haar veertig jaar oudere voorganger? Al vanaf het begin is het duidelijk dat deze encycliek één grote lofzang is op de vorige encycliek. Pius XI spreekt dan ook van de Magna Charta van de sociale orde wanneer hij op Rerum Novarum doelt. Het onderwerp van Rerum Novarum, het sociale vraagstuk, wordt ook in deze encycliek behandeld alleen wordt het vraagstuk nu veertig jaar later geanalyseerd. Juist in dat verschil in tijd ligt ook het verschil van de encyclieken. Quadragesimo anno borduurt voort op de opvattingen die Leo VIII veertig jaar eerder op papier heeft vastgelegd. Verschil is echter dat Quadragesimo anno langer is en de onderwerpen die in Rerum Novarum aan de orde komen uitvoeriger besproken worden.

Paus Pius XI gaat ook verder in zijn opvattingen, je zou kunnen zeggen dat hij een wat extremer woordgebruik hanteert dan zijn voorganger uit de 19e eeuw. Dit verschil is te verklaren aan de hand van de ontwikkelingen die zich in de tijd tussen de encyclieken hebben plaatsgevonden. De encycliek verschijnt namelijk op het moment van de crisisjaren uit de jaren dertig. De beurscrash van 1929 is net achter de rug en in Europa en de Verenigde Staten is er tijd aangebroken van armoede en extreme werkloosheid. Daarnaast schuilt er in het Westen het gevaar van het communisme dat in verschillende landen probeert op te komen. Na aanleiding van deze ontwikkelingen ziet de paus zich genoodzaakt zich strenger uit te spreken en probeert vanuit een christelijk perspectief de problemen op te lossen. Daarom spreekt Pius XI ook van een herstel van de christelijke maatschappij die gebaseerd is op christelijke beginselen. Een hervorming van de christelijke zeden. De Kerk behoort het recht en de plicht te hebben om met oppergezag te beslissen omtrent kwesties van sociale en economische aard.