De Gülenbeweging: wat schimmig en conservatief

De Gülenbeweging: wat schimmig en conservatief De Gülenbeweging kreeg in de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn eerste aanhangers, maar vooral in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw heeft de beweging een imposante groei doorgemaakt. Er werden scholen en media opgericht en er kwamen veel organisaties voor goede doelen. Maar een vereniging of een andere organisatiestructuur ontbrak. Er is een leider, maar regels ontbreken terwijl er wel ongeschreven regels zijn. Kortom, de Güllenbeweging met veel aandacht voor scholing en goede doelen is wat schimmig. Het aantal aanhangers wordt in 2016 geschat op vijf tot tien miljoen.

De staatsgreep in Turkije van juli 2016

Sinds de mislukte staatsgreep in Turkije op 16 juli 2016 is de Gülenbeweging bij een groot publiek bekend geraakt. Verantwoordelijk hiervoor was de Turkse president Recep Tayyip Erdogan die onmiddellijk na de coup de in Amerika levende imam Fethullah Gülen verantwoordelijk stelde voor de staatsgreep. Ten tijde van de coup is Fethullah Gülen 75 jaar en kwakkelt hij met zijn gezondheid. Gülen is gewoon een oudere man met geen enkel bijzonder charisma. Toch meent Erdogan dat hij aan het hoofd staat van een wereldwijde terroristische organisatie. Hij noemt de Gülenbeweging FETÖ: de ‘Fethullahistische Terroristische Organisatie’.

Zuiveringen

Onmiddellijk na de coup vinden er in Turkije maandenlang op zeer grote schaal zuiveringen plaats van instituties en personen. Veel instituten werden gesloten en individuen werden massaal gevangen gezet of ontslagen. De mislukte putsch wordt aangegrepen om politieke tegenstanders uit te schakelen. Erdogan zelf spreekt zelfs van een ‘godsgeschenk’. Hij vergroot dankzij de coup zijn machtspositie op Turkije. Thomas von der Dunk meent dat er niemand is die echt gelooft dat al binnen een etmaal precies bekend is wie er allemaal precies bij de couppoging betrokken waren. Hij meent, en hij is niet de enige, dat die lijsten allang klaarlagen. Het is daarom interessant om te weten hoe de relatie tussen Erdogan en Gülen was. Daarvoor moeten we eerst meer weten over de ambities van zowel Erdogan als Gülen.

Erdogan

Streng islamitisch nest

Recep Tayyip Erdogan is in 1954 te Istanboel geboren. Het gezin waarin hij opgroeide was streng islamitisch met een zeer dominante vader. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw was hij een jong gedreven politicus met als belangrijke boodschap dat het westen en het niet-islamitisch oosten feitelijk een pot nat waren. Er was volgens hem maar een juiste weg en dat was de weg die de koran voorschreef. Om dit te bereiken koos hij voor machtsvorming door via verkiezingen het volk achter zich te krijgen. Met zijn charisma werd hij in 1994 burgemeester van Istanboel en met zijn autoritaire stijl vernieuwde hij de verwaarloosde infrastructuur en zorgde hij voor stromend water in alle wijken. Ook maakte hij de vervuilde stad schoner.

Op weg naar het hoogste ambt

In 2001 zat Turkije in een zware economische crisis en in Erdogan zagen vele Turken iemand die Turkije uit het dal zou kunnen krijgen. Hij had dan wel een islamitische opvatting die voor vele Turken te ver ging, maar hij had bewezen problemen te kunnen oplossen. In 2001 richt hij de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP) op. Van 2003 tot 2014 was hij premier van de Turkse regering. In 2014 werd hij tot president van Turkije gekozen. Al snel raakte hij verwikkeld in corruptieschandalen. Dan zien we een Erdogan die reageert zoals we dat ook zien bij de staatsgreep in 2016; al zijn de maatregelen dan nog vele malen rigoureuzer.

Desalniettemin worden er in 2014 ook ruim 7.000 agenten ontslagen, bij de veiligheidsdiensten verdwijnen ruim 1.000 werknemers en honderden rechters en officieren van justitie worden aan de kant gezet of overgeplaatst. De mensen die hem verdacht maken zijn volgens Erdogan aanhangers van Gülen. Omdat Erdogan ook als premier succesvol was, de koopkracht van de gemiddelde Turk werd in tien jaar maar liefst drie maal zo groot, blijft Erdogan populair. Ook werden er grote projecten gerealiseerd zoals een sneltrein tussen Istanboel en Ankara en een metrolijn onder de Bosporus.

Van vriend tot vijand

Dat Gülen en Erdogan in het verleden met elkaar optrokken is verklaarbaar omdat zij op hoofdlijnen een gelijke doelstelling hadden. Zij wensten beiden een islamitische staat en geen seculiere. Toen Erdogan, vooral na de coup van 2016, steeds meer macht naar zich toetrok, zette hij een enorme zuivering op. Meer dan 40.000 verdachten worden gearresteerd en 100.000 militairen, onderwijskrachten, politieagenten, diplomaten, aanklagers en andere ambtenaren worden ontslagen. Bovendien maakte hij de – in zijn ogen – niet welgevallige pers monddood. Het muilkorven van de pers en journalisten was overigens ook voor de coup al een structurele beleidslijn die Erdogan hanteerde.

Op grond van de afgekondigde noodtoestand na de coup had hij ook veel zelfstandige bevoegdheden buiten het parlement om. Hij laat zelfs elf parlementsleden arresteren afkomstig van de Koerdische oppositie. Het lijkt aannemelijk dat de grote zuiveringen van Gülenisten bij de rechtelijke macht, het ambtenarenapparaat inclusief politie en leger en scholen en instellingen door Erdogan in gang zijn gezet, omdat hij vreest dat Gülens idee van infiltratie wel eens tegen hem zou kunnen gaan werken.

Fethullah Gülen

Inspirator Said Nursi

Gülen is in 1941 geboren in Korusuc in de provincie Erzurum. Hij was een zoon van een dorpsimam. Als jongeling was Gülen al helemaal in beslag genomen door het islamisme en in zijn tiende levensjaar kende hij de Koran al uit zijn hoofd. Hij werd later imam in overheidsdienst waarbij hij in verschillende staatsmoskeeën werkte. Gülen werd sterk geïnspireerd door de werken van Said Nursi. Nursi (1878-1960) was een Koerdische islamist. Hij beschreef uitvoerig hoe de moderne wetenschap en de islam met elkaar te verenigingen waren.

Kemal Atatürk

Nursi stond zeer kritisch ten opzichte van de seculiere hervormingen die door Kemal Atatürk (1881-1938) waren doorgevoerd en waarmee hij in 1923 de moderne Turkse staat had weten te vestigen. Nursi propageerde een soort van stappenplan om de hervormingen van Atatürk weer terug te draaien. Allereerst zou het individu moeten worden geïslamiseerd en daarna de samenleving. Na deze stappen is de staat ook rijp voor het invoeren van de islamitische rechtspraak, de sharia. Gülen is vanuit zijn religieus conservatisme en sterk Turks-nationalistische opvatting sterk geïnspireerd door Nursi.

De eerste aanhangers

In de zeventiger jaren van de vorige eeuw kreeg Gülen aanhangers. In de eerste plaats door het geven van korancursussen en later ook met het schrijven van artikelen in islamitische tijdschriften. Moslimtheologen nemen hem niet echt serieus. Zijn publicaties zijn niet echt een verdere verdieping van de ideeën van Nursi. Gülen heeft het vooral van zijn emoties. Hij stond erom bekend dat hij in tranen kon uitbarsten als hij de moeilijke levensomstandigheden en tegenslagen van de profeet Mohammed beschreef. Wat moslimtheologen ook mogen vinden, het aantal volgers van Gülen wordt wereldwijd geschat op vijf tot tien miljoen aanhangers en het vermogen van de beweging bedraagt waarschijnlijk een bedrag van ongeveer 25 miljard dollar (2016).

De beweging

Eigen instituties

Maar er waren toch echt wel meer zaken aan de orde dan alleen emoties. Eind jaren tachtig en begin jaren negentig van de vorige eeuw werd de aanhang zo groot dat er ook eigen scholen en media en goededoelenorganisaties werden opgericht en als dat op grote schaal gebeurt dan moeten daar dan toch ook wel wortels zijn van een strategisch plan met een centraal aansturingspunt.
De beweging van Fethullah Gülen is niet zo simpel te duiden. Het is geen vereniging waar ledenlijsten zijn, organisatiestructuren ontbreken en het ontbreekt zelfs aan een doelstelling of beginselverklaring. Historisch gezien wel begrijpelijk omdat in de seculiere Turkse staat het openlijk streven naar een islamitische staat niet ongevaarlijk was. Veelal verklaren de ‘volgelingen’ geen lid te zijn en dat is ook weinig verwonderlijk omdat iedere verenigingsstructuur ontbreekt, maar aanhangers verklaren wel dat de beweging goede bedoelingen heeft.

Infiltratie in ambtenarenapparaat

Bekend is wel dat via selectie slimme leerlingen uit arme milieus aan een studiebeurs worden geholpen. Op de universiteit werden zij gehuisvest bij studenten van hetzelfde geslacht en daar kregen ze een ‘abi’ (oudere broer) of abla (oudere zus) toegewezen als spiritueel begeleiders. Deze begeleiding bestond voornamelijk uit het luisteren naar toespraken van Gülen en het lezen van zijn geschriften. Was men eenmaal afgestudeerd dan hielp de abi of abla met het vinden van een baan en ook een huwelijkskandidaat. Als men een betaalde baan kreeg dan werd men herinnerd aan hun religieuze plicht tot zakat, de zuiverende sociale belasting, een van de vijf pijlers van de islam. Daarbij werden goede doelen en niet gouvernementele organisaties aanbevolen die geleid werden door volgelingen van Gülen.

Dat Gülen het driestappenproces van Nursi zou willen uitvoeren werd in 1999 min of meer wel duidelijk. Naast het feit dat er een onevenredig hoog aantal volgelingen van Gülen ambtenaar werd, was daar ook een videoband die een televisiestation kreeg toegespeeld waar Gülen volgelingen aanwijzingen lijkt te geven over de wijze waarop ze het beste in het ambtenarenapparaat kunnen infiltreren. Voor zijn politieke tegenstanders was het wel duidelijk waar Gülen op koerste. Gülen verdedigde zich door te zeggen dat de video nep zou zijn. Maar hij nam toch maar het zekere voor het onzekere en vluchtte in 1999 naar de Verenigde Staten.

Martelaarsrol

Zijn vlucht had niet tot gevolg dat Gülen werd beroofd van zijn geloofwaardigheid bij zijn aanhangers. Integendeel, hij kreeg juist bij zijn volgelingen een soort van martelaarsrol. Zij zien hem na zijn vlucht als een verdrevene, net zoals ook Mohammed verdreven werd uit Mekka om later als overwinnaar terug te komen. Overigens viel zijn vlucht samen met de periode waarin buiten Turkije de beweging van Gülen sterk groeide over een groot deel van de wereld en wel van de Kaukasus, de Balkan, Afrika, Zuid-Azië en West-Europa. Daarbij kan vooral gedacht worden aan het oprichten van scholen. De leerlingen krijgen vaak lessen in de Turkse taal en cultuur. Het is moeilijk het aantal aanhangers van de imam Fethullah Gülen te komen. Jenkins schat in 2016 het aantal sterk betrokkenen op nog geen half miljoen en een paar miljoen sympathisanten. Deze schatting ligt beduidend lager dan in andere bronnen waar sprake is van vijf tot tien miljoen. Dit maakt maar weer eens duidelijk dat inzicht in deze beweging niet eenvoudig is.

Niet alleen in Turkije

Actief in vele landen

Duidelijk is dus dat Gülen zich niet alleen richt op Turkije als uitvalsbasis. Ook in honderdveertig landen waar veel Turken wonen is Gülen anno 2016 actief. Ook bij tweede- en derdegeneratie-Turken met een andere of dubbele nationaliteit. In Nederland zijn niet alleen scholen met zijn gedachtegoed, er zijn bovendien op zijn minst ook honderd zogenaamde studiehuizen compleet met een abi of abla. De abi’s en abla’s zagen we ook terug in Turkije bij getalenteerde studenten uit minder draagkrachtige milieus. De beweging wekt sympathie vanwege de sterke aandacht voor goed onderwijs, goede doelen en de kijk op het geloof. Tijdens de ramadan wordt er zeer veel geld ingezameld voor goede doelen. Er is geen zicht op welke wijze deze gelden besteed worden. Duidelijk is wel dat er geld bij goede doelen komt, maar een echte verantwoording ontbreekt. Volgens voormalige aanhangers van de Gülenbeweging zou slechts een deel van dat geld aankomen bij die doelen.

Nederlandse uittreders van de Güllenbeweging schetsen overigens wel een piramidevormige organisatie. In tegenstelling tot de algemene opvatting van Gülenisten die vooral benadrukken dat er vooral horizontale en officieuze netwerken zijn van mensen die door de prediker Gülen geïnspireerd zijn. De Nederlandse uittreders beweren echter dat er sprake is van een piramidevormige organisatie met aan de basis arbeiders en mensen zonder kapitaal en invloed. Daarboven bewegen zich mensen met geld en gezag, veelal ondernemers. Boven deze laag bevinden zich de abi’s. Deze leiden de bijeenkomsten waar wordt gesproken over het gedachtegoed van Gülen. De abi’s besturen ook de stichtingen regio’s of sectoren. De abi’s zouden daarbij ieder een eigen aandachtsgebied hebben zoals onderwijs, goede doelen, media en het bedrijfsleven.

Gülenbeweging in Rotterdam

Vooral in Rotterdam is de Gülenbeweging in Nederland ten tijde van de coupe in 2016 zeer nadrukkelijk aanwezig. Er is daar een stevig netwerk opgebouwd van scholen, bedrijven, internaten, huiswerkcentra, buurthuizen, studentenverenigingen en gezondheidscentra en ook de krant ‘Zaman Vandaag. Daar klinken termen als ‘wereldburgerschap’, ‘dialoog’, ‘wederzijds begrip’ als belangrijke waarden in onze samenleving. Het zijn over het algemeen ook mensen die deze waarden ook echt omarmen, het zijn veelal goed verdienende en hoogopgeleide Nederlanders met een Turkse achtergrond die goede contacten hebben in het bedrijfsleven en politiek. In Nederland is het vooral, maar niet uitsluitend, het CDA waar men goede contacten mee heeft.

De Gülenbeweging, westers en democratisch?

Harmonie, dialoog, aandacht voor scholing en goede doelen, allemaal zaken die de Gülenbeweging uitstraalt en sympathiek overkomen. Maar volgens kenners van deze beweging zoals Lily Sprangers en Erik-Jan Zürcher is er ook sprake van een heel andere kant. De beweging is ook diep religieus en heeft bovendien sektarische trekken. Er is volgens deze kenners sprake een conservatief islamitische beweging die bovendien Turksnationalistisch gericht is op macht. Binnen Turkije tracht men te infiltreren in het staatssysteem waardoor het langzaam overgenomen kan worden om dan de seculiere gemeenschap om te vormen in een islamitische.

Een gelijke doelstelling die ook zijn voormalige vriend van Gülen, Erdogan heeft. Alleen zijn strategie is het om dat met machtsvorming te doen via ‘democratische’ verkiezingen. Hij is daarmee in 2016 al aardig op weg. Alleen elimineert hij op zijn weg alle democratische vrijheden die een dergelijke machtsvorming in de weg staan zoals het inperken van de vrijheid van meningsuiting, het vervolgen en als dat kan ook gevangen zetten van journalisten die hem niet welgevallig ongeacht of het binnen- of buitenlandse journalisten zijn. Ook het verbieden van kranten, tijdschriften of welke andere media dan ook die hem de weg naar de macht in de weg staan past hij ongegeneerd toe. Kortom, de Gülenbeweging kan men maar nauwelijks democratische en westerse waarden toedichten, maar de strategie van Ergogan is evenmin democratisch en richt op dit moment meer schade toe aan de Turks-democratische samenleving dan de vervolgde gülenisten.
© 2016 - 2024 Linus, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Turks: Handige woordenAls u op vakantie bent in Turkije, kan het handig zijn als u de beschikking hebt over een aantal woorden in het Turks. Z…
Turks: tellen, data en tijdHoe legt u op vakantie uit hoeveel u van iets wilt? Of hoe lang u ergens blijft? Cijfers kunnen erg handig zijn om te we…
Studeren in TurkijeTurkije is een populair vakantieland bij Nederlanders. Veel Nederlanders weten niet dat je er ook goed kunt studeren. Wa…
Biografie: Azra AkınDe Almelose Azra Akın is een bekend model en actrice in Turkije, het land waar haar ouders vandaan komen. In dit ar…

Adventstijd: een eeuwenoude traditie voorafgaande aan KerstAdventstijd: een eeuwenoude traditie voorafgaande aan KerstIn het christendom wordt de periode voorafgaande aan Kerst de adventsperiode of de adventstijd genoemd. De Latijnse naam…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Torypots, Pixabay
  • Gareth Jenkins, Alles wat u nu moet weten over de Gülenbeweging, de Volkskrant 27 augustus 2016
  • Thomas von der Dunk, De mislukte coup is een zegen voor Erdogan, Zaman Vandaag, 2 augustus 2016
  • Janny Groen en Rik Kuiper, Je zit erin, voor je het doorhebt, hoe de Gülenbeweging volgelingen en vermogen verzameld, de Volkskrant 15 oktober 2016,
  • Janny Groen en Rik Kuiper, Gülenisten onder druk tot grote donaties aangezet, de Volkskrant 15 oktober 2016
  • Avinash Bhikhie, Wie is Fetullah Gülen en waarom zit Erdogan achter zijn beweging aan? NU.nl
  • Antti Liukku en Marc Guillet, Gülenbolwerk Rotterdam, De Gelderlander, 16 september 2016
  • Minimaal 100 studiehuizen Gülen-beweging in Nederland, 30 januari 2014
  • Dirk Vermeiren over de Gülenbeweging, 10 april 2013, radio1.be
  • Reactie op Volkskrant artikel over ‘donaties Gulenaanhangers’, Hizmetbeweging.nl
Linus (121 artikelen)
Laatste update: 29-12-2016
Rubriek: Mens en Samenleving
Subrubriek: Religie
Bronnen en referenties: 10
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.