Gereformeerde leer en depressiviteit; antwoorden, pastoraat

In dit artikel wordt gepoogd om vanuit christelijk standpunt tot een antwoord te komen op de stelling dat de gereformeerde leer tot depressiviteit leidt. Eveneens enkele gedachten over behandeling van een dergelijke depressie, hoewel dat vanzelfspekend overgelaten moet worden aan specialisten op dat gebied, en handreikingen hiermee om te gaan in het pastoraat.

Oorzaken van depressiviteit

De Middelburgse psychiater J.D. van Scheijen deed in de jaren 70 van de vorige eeuw van zich spreken door te stellen dat de gereformeerde leer bij veel mensen tot depressies leidde. Begin jaren '90 verscheen het boek "Hulpeloos maar schuldig van Aleid Schilder, waarin zij tot dezelfde conclusies kwam. Deze conclusies zijn op feiten gebaseerd en kunnen dus moeilijk als niet ter zake doende terzijde geschoven worden. Zoals zoveel wat zich in de directe leefomgeving afspeelt aanleiding kan zijn tot depressiviteit, is ook een bepaalde godsdienstige overtuiging daarbij niet uit te sluiten.

Hier volgt een opsomming van mogelijke oorzaken van depressiviteit, naast de bovengenoemde:

• Spanningen. We kunnen hier aan alle mogelijke spanningen denken; in de werksituatie, in relaties, huwelijksproblemen, etc.
• Perfectionisme. Deze algemene karaktertrek als oorzaak van depressie kan in de hand gewerkt worden door het calvinisme.
• Zuiver lichamelijke zaken, zoals ziekte, handicaps, oververmoeidheid, niet of slecht kunnen slapen, hoewel dit laatste ook weer een gevolg kan zijn van depressiviteit.
• Schuldgevoelens. Die spelen bij elke depressieve patiënt een niet onbelangrijke rol en hoeven niet van godsdienstige aard te zijn, hoewel dat er wel bij kan komen en de schuldgevoelens kan versterken.
• Karakter. Een luchthartig mens is zelden depressief. Iemand heeft eens gezegd: er is geestelijke diepte voor nodig om neerslachtig te kunnen zijn.
• Autoritair (ouder)gezag.
• Verdringing van gebeurtenissen uit het verleden.

De gereformeerde leer impolulair

De gereformeerde leer is nooit populair geweest en in onze tijd al helemaal niet. Te denken valt in dit verband aan schrijvers(sters) alsMaarten 't Hart, die het gereformeerdendom hartgrondig haat. Interessant is dat hij zijn pijlen voornamelijk richt op de "normale" gereformeerde kerk (synodaal). Van het orthodox calvinisme heeft hij niet zo veel kaas gegeten; Jan Siebelink, die veel meer ingevoerd is in de orthodoxe hoek en daar toch met een zekere weemoed aan terugdenkt. Franca Treur tenslotte, afkomstig uit een gereformeerde gemeente op Walcheren. Zij beschrijft, oberveert meer, het reilen en zeilen van een "zwaar" kerkelijk gezin. Slechts uit interviews weten we dat zij daar innelijk afstand van heeft genomen.

Niet alleen de leer is niet populair, ook de aanhangers ervan worden vaak in de hoek weggezet. De Christenen -en met name de calvinisten- wordt nogal eens onverdraagzaamheid verweten. Opvallend is in dit verband dat de veelgeroemde tolerantie zich tegen hen keert, waardoor het zichzelf ontkent. Alleen al het woord leer is besmet; het riekt naar starre dogma's. De belijdenisgeschriften horen in het museum. Alle 'harde' leerstukken echter, zoals de predestinatie, de erfzonde, de onbekwaamheid tot het goede, e.d. bedoelen niet anders dan te wijzen op de vrije genade.

Aanval op gereformeerde leer is selectief

Aleid Schilder haalt op selectieve wijze díe zaken uit de belijdenisgeschriften, die in het kader van haar aanval goed uitkomen. Andere zaken, die in plaats van ziekmakend, juist helend kunnen zijn, laat zij achterwege. Tot op zekere hoogte begrijpelijk: ze wil immers aantonen dat de gereformeerde leer ziekmakend is. Ze verzuimt dus te wijzen op de "genezende" rijkdom in deze geschriften en, wat nog belangrijker is, ze laat op geen enkele wijze de Bijbel zelf aan het woord. De kern van de Bijbel en van de belijdenis laat ze ongenoemd: de vrijspraak in Christus Jezus voor een in zichzelf arme zondaar. Ze wijst niet op het "nochthans" van het geloof. Het "zelfmishagen", waar ze zo op afgeeft (zie het formulier om het Heilig Avondmaal te bedienen), hoort er wezenlijk bij en doet de zondaar tot Christus vluchten. Het gaat in het Christendom niet zozeer om de zonde, als wel om de vrijspraak!

Prediking

Aleid Schilder kritiseert de prediking, die te eenzijdig zou zijn. Daarbij moet worden aangetekend dat een depressieve patiënt uit een preek allereerst -en meestentijds alleen- de negatieve elementen oppikt; ok al is een preek nóg zo uitgebalanceerd. Vergeet echter niet dat een dergelijke patiënt uit alles waar hij mee in aanraking komt het negatieve zal uitvergroten. Dat hoeft niet alleen een preek te zijn. Zet zo'n patiënt maar eens één avond voor de TV.

Opmerkingen t.a.v behandeling en pastoraat

Schuldbesef

In de Bijbel wordt gewezen op de noodzaak van schuldbesef. In de psychiatrie wordt heden ten dage schuldbesef gezien als een symptoom van depressie. Het ontwikkelen van een bepaald schuldbesef, van welke orde dan ook, wordt met alle macht tegengegaan. Hoe vaak klinkt het niet bij de psychiater (psycholoog): "Je moet je daar niet schuldig over voelen". Dat: jezelf schuldig voelen, is zo'n beetje het ergste wat iemand kan doen. In de psychiatrie moet het echter als symptoom behandeld worden. De vraag is: wanneer spreken we van een algemeen schuldbesef, dat niets te maken heeft met welke religieuze achtergrond dan ook en wanneer van een schuldbesef gewerkt door de Heilige Geest? Dat verschil is moeilijk zichtbaar. Misschien is het af te leiden uit het totale menselijke gedrag, hoewel dat bij mensen met -voornamelijk- een orthodox gereformeerde achtergrond heel moeilijk te benoemen zal zijn. (In dit verband wijzen we op de boeken over dit onderwerp van ds. A., Elshout. "Een helpende hand" en "Nogmaals een helpende hand")

Inschakelen van de psychiater

Uit het bovenstaande blijkt dat de psychiatrie en de theologie niet elkaars tegengestelde behoeven te zijn, maar elkaar op veel terreinen overlappen en elkaar kunnen ondersteunen. Ter illustratie een voorbeeld van een christelijk psychiater: "Bij iemand die depressief in tengevolge van incest probeer ik het volgende te bereiken: a. de incest verwerken (het psychiatrische element). b. eventueel het eigen aandeel (wat heel voorzichtig benaderd moet worden) onder ogen zien. c. Verxzoening met de dader. (b. en c. zijn pastorale aspecten, die in een psychiatrie zonder God niet of nauwelijks ter sprake komen)

Er wordt wel eens gesteld dat depressiviteit het gevolg is van onbeleden zonden (Adams). Daarbij wordt over het hoofd gezien dat er ook dingen in het verleden gebeurd kunnen zijn, waar de patiënt zelf totaal onschuldig aan is. Adams noemt zelfs de gang naar de psychiater een vlucht voor God. Dat dit een moeilijk vol te houden stelling is, moge duidelijk zijn. Als christen is het belangrijk een psychiater in te schakelen die weet heeft van de achterliggende geloofsovertuiging, of die het Christendom zèlf is toegedaan. Als een depressie veroorzaakt wordt door louter lichamelijke oorzaken, is dat niet beslist noodzakelijk.

Lloyd Jones

De engelse predikant-arts Lloyd Jones ziet als oorzaak van geestelijke depressie o.a. het gebrek aan heldere dogmatische kennis. Hij heeft geconstateerd dat de onkunde wat dat betreft heel groot is, ook onder kerkmensen. Daarom zal in de Woordverkondiging en tijdens bezoeken duidelijk gemaakt moeten worden wat de dogmatische zaken inhouden. Hij adviseert niet te veel op het gevoel te werken, zodat goedkope sentimenten de plaats gaan innemen van gezond-bevindelijk leven. Er ís een droefheid over de zonde, maar het hart is arglistig, het kan ook een droefheid voorwenden. Er is echter geen geloof zonder gevoel, maar er is wel veel gevoel zonder geloof. Het gezond-bevindelijke is: de droefheid naar God, een oprecht berouw, eerlijke schuldbelijdenis, maar ook de hartelijke vreugde in God; de hele toonladder van diepe zielsbedroefdheid tot de hoogste zielsblijdschap.

Psychiater nodig?

Er zijn mensen die zeggen dat een christen eigenlijk geen psychiater nodig heeft. Psychische nood duiden zij als gevolg van de zonde en kan alleen door bekering worden opgelost. Vast staat wel dat sinds de afschaffing van de biecht (waar orthodox-gereformeerden natuurlijk niet veel mee hadden) de psychiaters het drukker hebben gekregen. Zelfs zijn er nog velen die menen dat depressieve patiënten van de duivel bezeten zijn. Door deze opvatting te huldigen kunnen velen in ernstige psychische nood komen.

Niet gelovige patiënten

Het is niet zo, dat niet gelovige patiënten geen schuld- en zondengevoel zouden kunnen hebben. In een handboekje voor psychiaters wordt een rijtje kenmerken gegeven waaraan iemand moet voldoen om in psychiatrische zin depressief te zijn. Een van die kenmerken is: gevoelens van waardeloosheid, zelfverwijt, schuldgevoelens. Dit is een puur wetenschappelijke classificatie die niets met godsdienst te maken heeft. Bij een depressie horen eigenlijk altijd schuldgevoelens. Als iemand niet godsdienstig is, zullen die er zijn ten aanzien van man, vrouw, kinderen, enz. Als iemand wél godsdienstig is, zal het schuldgevoel ook vaak betrekking hebben op God. Er komt dan een dimensie bij waardoor het schuldgevoel wordt versterkt. Hierbij dient wel aangetekend te worden, dat niet elk schuldgevoel direct ziekelijk behoeft te zijn.

Nogmaals: de prediking

Van een preek kan wel degelijk een negatieve invloed uitgaan op depressieve personen, maar ook een positieve. Negatief als God alleen maar voorgesteld wordt als rechtvaardig en toornig. Dan komt God te staan bij hen die je niet vertrouwen kunt omdat ze bedreigend zijn. Dan wordt de depressie inderdaad versterkt. Positief is het als God bij hen komt te staan die je vertrouwen kunt. Bij wie je altijd terecht kunt. Als Hij de Rots wordt waarop je kunt bouwen. Die voor je wil zorgen ook al zie je het zelf helemaal niet zitten. Een ander positief element is, hoe vreemd het ook moge klinken, dat er gewezen wordt op de zonden, maar dan wel concreet en niet in algemene zin. Zelfs Aleid Schilder zegt: erken het kwade als van uzelf en schuif het niet weg. Dit zijn twee positieve kanten van de prediking: het stilzetten bij de zonden en het vertrouwen op God.

In de prediking dient de volle raad van God aan bod te komen: zonde en genade. Eenzijdigheid komt in de rechterflank van de gereformeerde gezindte nogal eens voor. Aan de andere kant heb je niet alleen te maken met de boodschap, maar ook met de ontvanger. Als die depressief is, zal hij zich bepaalde elementen -en dan meestal de negatieve- bijzonder aantrekken. Het is ook niet zo dat iemand alleen maar depressief wordt door één belastende factor, bijvoorbeeld de prediking of het geheel van de gereformeerde leer. Allerlei factoren spelen een rol en de prediking is daar (eventueel) maar één van.