Temperamentenleer – melancholisch, cholerisch, flegmatisch?

De temperamentenleer is een fascinerende theorie over de persoonlijkheidstypen. Een leer waarvan Hippocrates (460 v.C.–370 v.C.) als de grondlegger wordt beschouwd, ofwel de leer van de lichaamssappen (humoraalgeneeskunde). Delen van de theorie omtrent de grond- of levensstemming gaan terug tot in de Oudheid, maar zijn nog steeds actueel. Het is een teken dat er door de eeuwen heen altijd intuïtief gezocht is naar omschrijvingen waarmee de samenhang tussen het fysieke en de psyche verklaard en inzichtelijk gemaakt kon worden.

Inhoud

• Wat is de temperamentenleer
• Persoonlijkheidstypen
• De temperamentenleer in vervlogen dagen...
• ... en tegenwoordig
• De vier karaktertypen
• Sanguïnisch temperament
• Cholerisch temperament
• Melancholisch temperament
• Flegmatisch temperament

Wat is de temperamentenleer

De psychische en somatische eigenschappen van de mens zijn aspecten van een en dezelfde persoonlijkheid. Dit noemt men de integrale benadering van de mens, waarbij men ervan uitgaat dat het individu zich als een eenheid presenteert. De integrale manier van kijken wil bovendien zeggen dat de mens nooit alleen van de psychische of fysieke kant beoordeeld of bezien mag worden.

Fysieke en psychische eenheid
De mens kent psychische en fysieke aspecten en vormt aldus een eenheid. Deze kijk op het individu behelst de totale mens die functioneert in een maatschappelijk en sociaal milieu, een persoonlijke omgeving die tevens de voedingsbodem is waarop hij zich ontwikkelt. Over de totaliteit van de mens zijn al eeuwenlang vragen gesteld. Het betreft de continue zoektocht naar de samenhang tussen het fysieke, de erfelijke aanleg en de psychische structuur van de mens.

Persoonlijkheidstypen

De temperamentenleer was in vervlogen dagen een methode om die samenhang te ontrafelen, maar wordt ook tegenwoordig nog zijdelings gebruikt om daar duidelijkheid in te verschaffen of er in elk geval enigszins vat op te krijgen. Het betreft de zogenaamde persoonlijkheidstypen conform een theorie van Hippocrates, vergelijkbaar met de typenleer van Kretschmer (pyknische, leptosome en atletische lichaamstype).

De vier menstypen
De oude Griekse leer der lichaamssappen, met in het kielzog ervan de temperamentverschillen, heeft tot halverwege de 19de eeuw en de laatstgenoemde tot ver in de 20ste eeuw een grote rol gespeeld in de geneeskunde, met name in de psychologie en psychiatrie, maar is tegenwoordig wetenschappelijk weerlegd. Het betreft niettemin een integrale visie, een kijk op de mens als geheel, die een eenheid tussen het fysieke en het psychische voorstaat. Deze menstypen zijn:

1. Het sanguïnische type (energiek).
2. Het cholerische type (opvliegend).
3. Het melancholische type (zwaartillend).
4. Het flegmatische type (koel en traag).

De temperamentenleer in vervlogen dagen...

Hippocrates (460 v.C.–370 v.C.) wordt beschouwd als de grondlegger van de leer der lichaamssappen, ofwel de temperamentenleer. Deze Griekse arts ging ervan uit dat de mens pas gezond door het leven kon gaan als de lichaamssappen – bloed, gele gal, zwarte gal en slijm – in balans of in evenwicht waren. Wanneer een van de genoemde levenssappen de overhand had, leidde dit tot bepaalde psychische kenmerken of karaktertypen, waarbij harmonie en zuiverheid daaromtrent nauw samenhingen met de gezondheid in combinatie met onder andere astrologie, de leeftijd van de persoon in kwestie en de wisseling der seizoenen (het weer).

Juiste voeding
Volgens deze leer werden de lichaamssappen aangevuld door de juiste voeding. De hoeveelheid en aard van de voeding waren dan ook belangrijke aspecten van zijn gezondheidsleer, getuige zijn vastentherapieën en andere diëten, naast uiteraard de alom bekende aderlatingen, zweetsessies en purgeren. Het betrof een eenheidsvisie op de mens die beantwoordde aan de lang gezochte link of samenhang tussen het fysieke en de psyche.

... en tegenwoordig

De temperamentenleer is in het dagelijks leven beslist niet uit beeld verdwenen, wel dat die gebaseerd zou zijn op de vermenging van lichaamssappen. Wie goed om zich heen kijkt, zal beseffen dat de temperamentenleer, gegrond op de visie van Hippocrates (en van Galenus en de filosoof Celcus), in veel gevallen een opmerkelijk effectieve manier is om in het dagelijks leven grip te krijgen op de wijze waarop iemand psychisch in elkaar steekt, ingedeeld in vier hoofdgroepen. De 'aloude' temperamenten bieden een hint, een aanwijzing, een duiding op de zogeheten aangeboren grondstemming van de mens.

Grondstemming
De grondstemming van een persoon betreft de gevoelsbasis en basale persoonlijkheidskenmerken die individueel bepaald zijn, tevens een van de belangrijkste facetten van de persoonlijkheid, zoals de mate waarin op prikkels wordt gereageerd, hoe actief iemand is en hoe iemand de teleurstellingen van het leven verwerkt. De grondstemming hangt af van drie factoren:

1. Invloeden van buitenaf, zoals veranderende levensomstandigheden.
2. Inwendige veranderingen, zoals stofwisselingsziekten (bijv. van de schildklier), vermoeidheid.
3. Aanleg.

De vier karaktertypen

De temperamentenleer uit de Oudheid komt tot uiting in en heeft een link met de huidige kijk op de basale karakter- of persoonlijkheidskenmerken die vanaf de vroege jeugd karakteristiek zijn voor de persoonlijkheid en die tot de aanleg van een individu worden beschouwd. Niettegenstaande de vele mengvormen van de klassieke temperamenten zijn er vier hoofdgroepen, conform de leer der lichaamssappen van Hippocrates. Ook tegenwoordig ziet men deze theorie nog fraai terug in de typering van personen in het dagelijks leven en in het taalgebruik, zoals vurige, zwartgallige of kille mensen.

Sanguïnisch temperament

Het sanguïnisch (sanguis = bloed) karaktertype staat in het teken van opgewektheid, blijmoedigheid, maar ook van oppervlakkig leven, vlotte en hartelijke sociale contacten en recht door zee zijn. De zorgeloze, onbevangen aard staat voor een optimistische kijk op het leven. Een sanguïnisch type heeft moeite zich op één ding te concentreren, is snel afgeleid, en kan teleurstellingen in eerste instantie zeer moeilijk verkroppen. Daar staat tegenover dat hij er niet lang over zal treuren. Symbolische waarden van dit persoonlijkheidstype zijn het element lucht, de lente en het hart. In de klassieke Hippocratische leer van de lichaamssappen hebben deze mensen 'te veel' bloed.

Cholerisch temperament

Chol wil zeggen 'gele gal' en verzinnebeeldt de lever. Dit karaktertype wordt vereenzelvigd met eerzucht en (over)gevoeligheid voor indrukken van buitenaf, waar de persoon in kwestie vaak onbeheerst en doorgaans ook afwijzend, negatief op reageert. Zo verbitterd (gal) als hij soms is, zo energiek gaat hij door het leven. Een cholerisch persoon is rusteloos en ongenaakbaar voor het positieve in het leven, voor medemenselijkheid en genegenheid. Hij is de spreekwoordelijke harde schil waarachter vaak een flinke portie tederheid schuilt en de behoefte aan leuke contacten. Het sarcasme, de achterdocht en prikkelbaarheid zijn doorgaans storend in gezelschap. Het cholerisch karaktertype verzinnebeeldt het element vuur, de zomer en de lever.

Melancholisch temperament

Het melancholische karaktertype staat voor melanos, ofwel een teveel aan 'zwarte gal'. Zoals de benaming al verklapt, betreft het zogenaamde zwartgallige mensen. Het zijn sombere typen die het simpelweg niet over hun hart kunnen verkrijgen om opgewekt en positief door het leven te gaan. Melancholische mensen beschouwen het bestaan doorgaans als een zware last, waaronder ze vaker wel dan niet gebukt gaan. De tragiek van de melancholicus is tekenend. Agressief is hij niet, in tegenstelling tot het cholerisch type, maar zijn geklaag wekt irritatie op waardoor hij zich onbegrepen voelt en vereenzaming voortdurend op de loer ligt. Daar staat tegenover dat de melancholicus betrouwbaar en zeer eerlijk is, maar moeilijk besluiten kan nemen. Het melancholisch type verzinnebeeldt het element aarde, de herfst en de milt.

Flegmatisch temperament

Conform de leer van Hippocrates hebben flegmatici te veel slijm in hun lichaam. Het woord is afgeleid van flegma (slijm). Het karaktertype heeft een koele, zakelijke inborst. Rationeel bezig zijn, traag reageren en afstandelijkheid zijn eveneens typische kenmerken, maar ook geduld, rust, tolerantie en zelfs onverstoorbaarheid horen karakteristiek bij hen. De flegmaticus is zeer gehecht aan regelmaat en rust. Taaiheid en doorzettingsvermogen zijn eveneens kenmerkend. Flegmatici tonen weinig emoties en zijn koelbloedig en onbewogen in heikele omstandigheden. Gezelligheid is niet aan hen besteed. Een flegmaticus zal zich zelden of nooit enthousiast tonen, noch optimistisch. Hij heeft een groot incasseringsvermogen. De flegmaticus symboliseert het element water, de winter en de hersenen.

Lees verder

• Tips voor de ondervoede ziel
• Gewaarworden en waarnemen – een groot verschil
• Typenleer van Kretschmer – pyknisch, leptosoom & atletisch
• Hallucinaties – wat zijn dat?
• Wat is een waan?