Illusie en illusionaire vervalsing

In de psychiatrie komen illusies en illusionaire vervalsingen regelmatig voor bij mensen met psychosen en intoxicaties. De drugsroes is daarvan een karakteristiek voorbeeld. Maar deze schijnwerkelijkheden zijn vaak ook merkbaar bij 'gewone' ziekten met hoge koorts, zoals een pneumonie (longontsteking) en tal van andere aandoeningen. Zeer angstige verwachtingen kunnen eveneens een illusie opwekken, zoals een tak op een wandelpad aanzien voor een slang. Een illusie is een verkeerde waarneming die berust op reële prikkels uit de buitenwereld, in tegenstelling tot de hallucinatie. Bij een illusionaire vervalsing wordt de werkelijkheid actief miskend. Daardoor krijgt de beleving ervan karakteristieken van een waan.

Inhoud

• Verlies van contact met de werkelijkheid
• Soorten waarnemingsstoornissen
• Illusie of hallucinatie?
• Wat is een illusie?
• Illusies bij gezonde mensen
• Angstige verwachting
• Minder helder bewustzijn
• Waarnemingsfout
• Wat is een illusionaire vervalsing
• Een ware hel

Verlies van contact met de werkelijkheid

In de geriatrie en psychiatrie zijn het de waarnemingsstoornissen die vaak op een spectaculaire manier duidelijk maken hoe diep het contact met de werkelijkheid bij deze patiënten verstoord of zelfs teloor is gegaan. De hallucinatie is daarvan een van de meest dramatische voorbeelden. Een waarneming wordt door de betrokkene doorgaans voor absoluut 'waar' aangenomen, er is vaak zelfs geen discussie mogelijk, ook al betreft die foutieve waarneming een schijnwerkelijkheid en is er iets misgegaan met de cerebrale verwerking van de doorgaans zintuiglijke signalen.

Soorten waarnemingsstoornissen

In de psychiatrie komen vier soorten waarnemingsstoornissen het meest voor:

• Hallucinaties.
• Illusies.
• Illusionaire vervalsingen.
• Pseudo-hallucinaties.

Illusie of hallucinatie?

In de volksmond worden deze twee begrippen vaak door elkaar gehaald. Bij het gebruik van de zintuigen is er eerst sprake van een gewaarwording en vervolgens van een waarneming, waarbij men zoals het woord al zegt iets voor 'waar' aanneemt. Indien men de gewaarwording verkeerd interpreteert, is er sprake van een illusie en in het verlengde daarvan van een illusionaire vervalsing. Karakteristiek is dat een illusie en de afgeleiden ervan te corrigeren zijn.

Schijnwaarneming
Een illusie betreft een ogenschijnlijke, ofwel abusievelijke werkelijkheid, een realiteit die gestalte krijgt door een in de hersenen verkeerd verwerkte gewaarwording die ontstaan is met behulp van zintuiglijke signalen. Het betreft een schijnwaarneming, gebaseerd op reële prikkels uit de buitenwereld. Dit in tegenstelling tot de hallucinatie, die niet wordt opgewekt door reële zintuiglijke prikkels.

Wat is een illusie?

Een illusie komt niet overeen met de realiteit en berust op een zintuiglijke prikkel met daaruit voortvloeiend een gewaarwording die verkeerd wordt geïnterpreteerd. Gezonde mensen hebben het vermogen om een waarneming aan te passen en zo nodig achteraf te verbeteren dankzij het op de juiste wijze interpreteren van de gewaarwording, die tot een waarneming leidt en die al dan niet correspondeert met de werkelijkheid.

Intoxicaties en koorts
Bij sommige psychiatrische aandoeningen, of bij intoxicaties en hoge koorts, ligt dat vaak anders. Belangrijk om te weten is dat in geval van een hallucinatie er geen sprake is van een zintuiglijke prikkel. Er is dus geen zintuiglijke gewaarwording ontstaan.

Illusies bij gezonde mensen

Enkele voorbeelden zullen het ontstaan van een illusie verduidelijken. Er zijn maar weinigen die nooit een illusie hebben gehad. Wie bang is voor slangen, zal op een wandelpad in een natuurgebied gemakkelijker een tak aanzien voor een adder. Al is het maar voor even. Of in het schemerdonker een struik zien met een sinistere gestalte die zich erachter verschuilt. Abusievelijk voetstappen horen is nog zo'n voorbeeld. Het heeft alles te maken met (zeer) angstige verwachtingen. Een ander voorbeeld is het gewaarworden van een spin terwijl het in werkelijkheid een plukje gekruld garen is dat op de vloer ligt. Concluderend mag men stellen dat als men maar bang genoeg voor iets is, de illusie steevast op de loer ligt.

Angstige verwachting

Om bij het voorbeeld van de spin te blijven. Het betreft een onjuiste opvatting van de door een zintuiglijke prikkel (plukje garen) opgewekte gewaarwording, waarbij als gevolg van een angstige verwachting – zoals bij degenen die bang zijn voor dikke huisspinnen – de gewaarwording als het ware in de richting wordt geduwd van het daadwerkelijk waarnemen van een spin (schijnwerkelijkheid). Illusionisten maken overigens handig gebruik van dat principe, maar dat terzijde.

Minder helder bewustzijn

Gedurende een fractie van een seconde denkt men dan een spin te zien. Het is direct gekoppeld aan een gevoel van dreiging, men is immers doodsbang voor spinnen! Dit noemt men een illusie. Wie goed kijkt, zal vrijwel meteen merken dat de vermeende spin niets anders is dan een plukje garen met enkele garendraadjes die eruit steken... en dus geen spin. Bij een gezond persoon treedt een illusie doorgaans op bij een vertroebeld bewustzijn, zoals door slaap.

Waarnemingsfout

Het verschil met bepaalde psychiatrische aandoeningen is dat bij deze mensen de illusie gepaard gaat met structurele verstoringen in de helderheid van het bewustzijn. Het zal duidelijk zijn dat daardoor het corrigeren van een verkeerde waarneming moeilijker wordt. In veel gevallen wordt een illusie dan ook zeer hardnekkig volgehouden als zijnde dé waarheid en de énige waarheid. Hij of zij is daar dan niet vanaf te brengen, mogelijk alleen na intensief en langdurig kijken, wikken en wegen, waarbij de begeleidend persoon telkens stimuleert en aandringt om vooral goed te blijven kijken om de waarnemingsfout te ontdekken. Een illusie heeft een zintuiglijke gewaarwording als basis en wordt ook wel zinsbegoocheling (gezichtsbedrog) genoemd.

Wat is een illusionaire vervalsing

De illusionaire vervalsing gaat nog een stapje verder. Hierbij wordt de bovengenoemde werkelijkheid eveneens zeer hardnekkig ontkend. De stap van prikkel → gewaarwording → waarneming wordt actief verkeerd gezet. Sterker nog, de gewaarwording wordt bij psychiatrische aandoeningen actief ingepast in de dagelijkse realiteit. Vaak betreft het een ziekelijke, verstarde kijk op een (gevaarlijke) wereld in combinatie met wanen, ofwel inhoudelijke denkstoornissen en waanachtige belevingen.

Opzettelijk
Een illusie is met andere woorden een 'ongelukje', een vergissing die uiteindelijk gecorrigeerd wordt. Bij een illusionaire vervalsing is de illusie 'opzettelijk' en 'gestuurd'. Het is met andere woorden een ziekelijke uitingsvorm. In geval van een illusionaire vervalsing is de prikkel eveneens aanwezig, maar wordt die actief geïnterpreteerd en omgezet in een foutieve waarneming. Een voorbeeld daarvan is het delirium tremens, na het staken van alcoholmisbruik, wat vaak gepaard gaat met intense angstbeelden en in iedereen een 'kroegmaat' zien. Vele andere psychosen staan er eveneens om bekend.

Een ware hel

Veel patiënten die lijden aan illusionaire vervalsing zijn ontzettend vreesachtig. Ze schrikken letterlijk overal van. Daarbij worden gewaarwordingen vrijwel voortdurend vertaald in foutieve, abusievelijke waarnemingen. De gevoelsreacties zijn navenant, zeer heftig en hebben een grote impact op de belevingswereld. Dit in tegenstelling tot wat bij een illusie het geval is, waarbij de verkeerde waarneming (na de zintuiglijke prikkel en gewaarwording) vaak vrijwel meteen gecorrigeerd wordt, althans bij gezonde mensen. Bij een illusionaire vervalsing volgt op die prikkel geen correctie en beklijft de vervalsing, wat voor de patiënt een ware hel kan zijn.

Schemergebied
Deze mensen leven in het schemergebied tussen schijn en realiteit. Heftige emoties versterken hun 'fantasieën', en de signalen van de reële ofwel echte werkelijkheid zijn niet krachtig genoeg om die indrukken te corrigeren. In de psychiatrie ziet men overigens vaak mengvormen en combinaties van elkaar versterkende hallucinaties en illusionaire vervalsingen.

Lees verder

• Gewaarworden en waarnemen – een groot verschil
• Hallucinaties – wat zijn dat?
• Wat is een waan?
• Alcoholisme – de psychische gevolgen
• Temperamentenleer – melancholisch, cholerisch, flegmatisch?