Filosofen over opvoeding: Montaigne

Samen met Dewey en Montessorie is Montaigne één van de meest aangehaalde filosofen als het gaat om de onderbouwing van “het natuurlijk leren” en “het nieuwe leren”. Daarom mag hij niet ontbreken in het rijtje van filosofen over de opvoeding.

Leven

Michel de Montaigne [oorspronkelijk uitgesproken met a-klank, maar onder invloed van de spelling nu algemeen met è] wordt geboren 28 februari 1533 als zoon van Pierre Eyquem, wiens grootvader, een rijk koopman in Bordeaux in 1477 het landgoed Montaigne met het eenvoudige kasteeltje had gekocht [vandaar de naam] en Antoinette de Louppes, afstammelinge van de Portugees-Joodse familie Lopez, die Protestant is. Zijn vader laat Duitse geleerde komen, die geen Frans kent en opdracht krijgt alleen Latijn te spreken [wat ook met de andere huisgenoten zo goed mogelijk wordt volgehouden], zodat Michel volgens de directe methode zeer goed Latijn leert spreken, en op zesjarige leeftijd die taal beter kent dan Frans, als men hem geloven mag.

In 1546 volgt hij waarschijnlijk de wijsbegeerte-colleges aan de Universiteit te Bordeaux, maar in 1549 is hij te Toulouse, welks universiteit ook grote bekendheid geniet. 21 jaar oud, wordt Montaigne raadsheer [Conseiller] bij de Cour des Aides [soort rechtbank voor belastingzaken] te Périgueux. Drie jaar later wordt hij ingedeeld bij het Parlement te Bordeaux. In 1565 trouwt hij met de dochter van één van zijn collega’s. In hetzelfde jaar sterft zijn vader en van de bezittingen valt het kasteel met landgoed aan Michel ten deel. Uit de jaren 1572—1573 dateren de eerste Essais; de volgende jaren zal Montaigne, met enkele onderbrekingen, daaraan geregeld werken. Montaigne is burgemeester van Bordeaux van 1582 tot ‘584. In 1582 komt de tweede, enigszins vermeerderde, druk van de Essais uit. Hij bereidt een nieuwe druk voor van de Essais, maar sterft 13 september 1592.

Werk

Het is onmogelijk de gedachten van Montaigne in enkele regels te karakteriseren. De titels van zijn hoofdstukken dekken niet altijd de behandelde stof... Ik houd van een dichterlijke gang van gedachten, ongeregeld en met sprongen.‘Ik begin liefst zonder vast plan; de eerste zet brengt de tweede wel mee. Hij is ook vooral geen wijsgeer, die een systeem tracht op te bouwen en het denken als zodanig beoefent; hij gaat liefst uit van zichzelf en van bijzondere gevallen.

Om een historische figuur goed te begrijpen moet men hem in de lijst van zijn tijd zien. Want, hoe onafhankelijk denker hij ook is, hij is een kind van zijn tijd, gevoed in eerste instantie door de gedachtenwereld, waarin hij is opgegroeid, zelfs wanneer hij deze maar passief ervaren heeft en zijn werk later een reactie ertegen zal zijn. De zestiende eeuw is, in Frankrijk althans, de eeuw van het Humanisme [en van de Hervorming, maar deze kunnen wij in dit geval buiten beschouwing laten].

Na het verzwakken van de scholastiek, die vaak op een onvruchtbaar redeneren uitgelopen was, komt er in het onderwijs een reactie, het eerst in Italië, Spanje en Frankrijk. In Frankrijk zijn het vooral Erasmus en Rabelais, die invloed uitoefenen.
Deze twee stromingen zijn het, die in de zestiende eeuw hun invloed uitoefenen op het onderwijs zoals dat in de ‘collèges’, die internaten waren en aan de universiteiten in Frankrijk gegeven wordt. De invloed van Erasmus reikt overigens verder dan die van Rabelais, ook in Frankrijk. Maar uit hun werk zien wij de waarheid van wat een Frans geleerde zegt: Rabelais wil een geleerde vormen, Erasmus een geletterde...’‘Montaigne een wijze’, voegt hij er aan toe.

Montaigne geeft zijn mening niet als onomstotelijke waarheid

Montaigne verontschuldigt zich dat hij, zoals in alles wat hij schrijft, alleen maar zijn ‘stemmingen en meningen’ geeft, als ‘wat hij gelooft en niet als wat anderen moeten geloven’ en, getrouw aan zijn gehele geesteshouding voegt hij erbij, dat wat hij heden schrijft, hij morgen wel eens anders zou kunnen schrijven. Montaigne voelt nu eenmaal niet veel voor algemene en voor altijd vaststaande waarheden.

Bovendien lijkt het hem toe, dat de grootste en belangrijkste moeilijkheid van onze kennis juist hier ligt, waar het gaat om opvoeding en onderwijs van het kind. Het is gemakkelijk kinderen te krijgen, zoals men gemakkelijk planten kan zaaien, maar evenals bij deze komt ook bij het kind de moeilijkheid pas, als het begint te leven. En vaak pakt men de zaak verkeerd aan. Montaigne nu wil aan de toekomstige moeder zijn gedachten zeggen, die ingaan tegen wat men gewoonlijk denkt en doet

Montaigne schrijft voor een toekomstig edelman met een gouverneur

Voor het onderwijs zoals wij het kennen schrijft Montaigne natuurlijk niet. Hij is een edelman die schrijft voor een toekomstig edelman. Die gouverneur moet liever een wel-gevormd hoofd hebben dan een erg gevuld. Want zo beide nodig of althans wenselijk zijn, begrip en goede zeden gaan boven veel weten. Zo zal zijn doel ook moeten zijn, van zijn leerling eerder ‘meer een bekwaam man maken dan een geleerde’. Hij zal zich daarom anders van zijn opdracht moeten kwijten dan men dat gewoonlijk doet. Vôôr alles: zelf denken, zelf oordelen.

En dan pakt Montaigne uit. De leerling moet niet leren om het geleerde weer op te spuiten, maar dat hij moet denken, oordelen en zelf kiezen. Maar al te vaak denkt de leermeester, dat het kind een trechter is, waar men alles in kan gieten. Zo is het niet. Hij zal soms wel de weg vrij moeten maken voor het kind, opdat dit tot het begrip van iets door kan dringen, maar vaak zal het zelf zich die weg moeten banen. De leermeester moet niet alléén de dingen vinden en alléén praten, hij moet ook zijn leerling laten praten en naar hem luisteren. Ook Socrates liet eerst zijn leerlingen praten. En Cicero zegt al, dat voor wie iets wil leren het gezag van wie hem onderwijst vaak een hinderpaal is.

Oefening (zelfwerkzaamheid)

Dat verwerven van een eigen inzicht en oordeel, dat voor Montaigne het voornaamste doel van de opvoeding is, gaat niet zonder oefening, in tegenstelling met wat de opvoeders maar al te vaak schijnen te denken. Met stil zitten en alleen maar kijken leert men niet dansen, zonder oefening leert men niet paardrijden, of een instrument bespelen en evenmin spreken en oordelen. En voor die oefening kan alles wat om ons heen gebeurt een aanleiding zijn, een onhandigheid van de een zowel als een listigheidje van de ander, of een simpel woord, dat aan tafel gezegd wordt.

Actualiteit

Montaigne is de edelman die schrijft voor een toekomstig edelman. Daarin komt de wetenschap, de kennis niet in de eerste plaats. Zo erg nodig is zij niet; hij zelf, zegt Montaigne, heeft er ook maar weinig van onthouden en het heeft hem geen schade gedaan. Het geheugen staat bij Montaigne niet hoog aangeschreven. Hijzelf had een zeer slecht geheugen. Natuurlijk kan het gepaard gaan met domheid, maar dat is volstrekt niet nodig. Montaigne doet er liever geen beroep op, hij wil de kritische geest oefenen. Hij vergeet, dat een slecht geheugen daarbij wel erg lastig kan zijn en dat niet iedere gouverneur een Montaigne is, in staat om over alle dingen en gebeurtenissen om ons heen een boeiend gesprek te voeren.

Montaigne’s pedagogiek is sterk sociaal gericht, gericht op de rol die de de andere, legt nu eens op dit aspect, dan weer op zijn tegendeel de nadruk: hoe actueel is dit opvoedingsprogramma, sterker nog: hoezeer is het van alle tijden. De problemen, waarmee wij worstelen zijn dezelfde, die hij al onderkend heeft. Natuurlijk, er zijn grote verschillen; ons onderwijs werkt met evenveel duizendtallen leerlingen als er in Montaigne’s tijd misschien tientallen waren. Onze pedagogiek houdt zich niet meer of slechts bij uitzondering bezig met de jonge man die een gouverneur wordt.

Maar ook wij zijn ons pas later bewust geworden, dat opvoeden moeilijk en oneindig genuanceerd werk is, dat vaste regels niet altijd te geven zijn, dat individueel aandacht moet worden geschonken aan de leerling. Is dat zoeken naar meer individueel contact niet een doel geworden, dat wij op allerlei wijzen trachten te bereiken?

Zelf doen, zelf denken, zelf oordelen, niet op gezag aanvaarden — is al ons onderwijs er eigenlijk niet op uit, dat zoveel mogelijk tot zijn recht te laten komen? Montessori, Dalton, Dewey, streven ze niet alle, elk op zijn manier, dit doel na? Boeken moeten gekend worden, maar is niet de algemene klacht, dat ze te weinig begrepen worden, te veel nagepraat, te weinig zelfstandig doorgedacht? Is de roep om zelfwerkzaamheid niet overal te horen?

Anderzijds moet geconstateerd worden, dat het programma dat Montaigne schetst, als het consequent zou worden toegepast, tot onaanvaardbare gevolgen zou leiden. Bij Montaigne is de rol van kennis en wetenschap zeer bijkomstig, eigenlijk zijn ze overbodig, alle accent valt op de rede, die ons het oordelen mogelijk maakt.

Van overdracht van wat de mensheid met veel moeite en strijd zich verworven heeft, is feitelijk geen sprake. In de tegenstelling tussen onderwijs en kennis enerzijds en oordeel anderzijds, valt de keuze te eenzijdig op het oordeel. Dat dit ook gevormd kan worden door de wetenschap, die niet alleen de verworvenheden van de mensheid bewaart, maar ook denkmethoden, — dat heeft Montaigne niet gezien. Het feit dat de moderne wetenschap van nâ hem dateert, zal daaraan niet geheel vreemd zijn. Dat zijn opvoedingsmethode onmogelijk op scholen gevolgd kan worden, mag men hem niet verwijten: hij schreef niet voor de school maar voor de edelman.
© 2008 - 2024 Sophocles, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Stromingen binnen de pedagogiekStromingen binnen de pedagogiekBinnen de pedagogiek kennen we meerdere stromingen. De stromingen bestaan uit een aantal theoriën. Het is aan de pedagoo…
Taken van de pedagoogDe pedagogiek houdt zich bezig met de opvoeding. Een andere naam voor pedagogiek is opvoedingsleer, opvoedkunde of opvoe…
Romeinse filosofen: SenecaSeneca was een van de meest bekende Romeinse filosofen en hoorde tot de stoicijnse school, wat een stempel zou drukken o…
ReformpedagogiekRond 1900 ontstond er onvrede over het oude 19e eeuwse schoolsysteem. Men vond dat de individuele vrijheid teveel ingepe…

Filosofen over opvoeding: ComeniusComenius kan beschouwd worden als één der voorlopers van een nieuwe didactiek. Bewust heeft hij ernaar gestreefd, door h…
Kinderen met ODD - in de klasKinderen met ODD - in de klasEen kind met ODD (een oppositioneel opstandige gedragsstoornis) heeft problemen met gehoorzamen, is erg driftig, zoekt s…
Sophocles (334 artikelen)
Gepubliceerd: 19-01-2008
Rubriek: Mens en Samenleving
Subrubriek: Pedagogiek
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.