Nescio stond op het kantelpunt van twee samenlevingen

Het werk van Nescio wordt al tientallen jaren gezien als een van de belangrijkste oeuvres van de Nederlandse literatuur. Zijn stijl en zijn manier van schrijven waren anders dan wat het Nederland van bijna een eeuw geleden gewend was. Hoewel er vlak na de publicatie van zijn werk niet veel waardering voor was, begonnen mensen naarmate de jaren verstreken en hun denkbeelden veranderden steeds meer interesse te krijgen voor het werk van de onbekende schrijver die jaren geleden zijn visie op het leven had opgeschreven en uitgegeven. Nescio stond op het kantelpunt van de oude samenleving en de nieuwe.

Ingrijpende veranderingen

Halverwege de negentiende eeuw werd in Nederland een ingrijpend proces in werking gezet. Nadat het grofweg honderd jaar geleden in Groot-Brittannië begonnen was, kreeg de industrialisatie ook in Nederland voet aan de grond. De veranderingen die de samenleving doormaakte, konden behalve in de gigantische fabrieken, die schijnbaar vanuit het niets overal in Nederland oprezen, ook teruggezien worden in bijvoorbeeld kunstwerken en in de literatuur. Een groeiend deel van de bevolking was werkzaam in de fabrieken en het werk was hier vaak slecht betaald, geestdodend en zeer eentonig. Eén van de schrijvers die een mening had over de manier van leven van de burgerman was Nescio, het pseudoniem van Jan Hendrik Frederik Grönloh. In onder andere "De uitvreter, Titaantjes en Dichtertje", drie van zijn belangrijkste werken, valt af te lezen dat Nescio zich duidelijk afzet tegen de gang van zaken in zijn tijd.

Het dal der plichten

In de periode dat Nescio zijn werk "De Uitvreter" schreef, was de nieuwsgierigheid en de spanning van de komst van de industrialisatie al afgezwakt en was ondertussen iedereen wel gewend aan het uitzicht op enorme fabrieken in het landschap. Nescio was ook al gewend geraakt aan deze "vernieuwingen" en hij begon genoeg te krijgen van het geestdodende leven dat bijna iedereen destijds leefde. In Nescio's werk is zijn afkeer van de samenleving duidelijk terug te zien. Hij beschrijft het dagelijks leven als "het dal der plichten" waarin slechts hersenloze mensen rondlopen die niet dromen en hun blik voortdurend op de grond gericht hebben. Deze mensen representeren de burgers die elke dag weer naar hun werk gaan, hoe zwaar en hoe saai dat werk ook is. Nescio zet zich af tegen deze manier van leven en manifesteert zijn visie in zijn personages, die ernaar verlangen te ontsnappen uit het dal der plichten.

Zijn personages verlangen ernaar om vrij te zijn, zo vrij als de natuur, zo vrij als God. Echter, hoe hard ze ook proberen de werkelijkheid te ontvluchten, ze worden keer op keer weer met hun neus op de feiten gedrukt en eraan herinnerd dat je niet zo vrij kunt zijn als God. Zijn personages worden meegesleept in de onontkoombare sleur van het leven in het dal der plichten. Nescio pleit in zijn boek dus al, zo lijkt het, voor meer vrij besteedbare tijd. Dit is een gegeven dat de moderne tijd kenmerkt, waarin mensen werkuren willen inruilen voor meer vrije tijd. Bij het lezen van het boek valt op dat er met een redelijk kritische blik gekeken wordt naar God. Verschillende personages proberen Zijn wil te trotseren. Dit pakt natuurlijk niet goed uit voor de personen in kwestie, maar het feit dat er kritiek is op het leven dat God voor de mens bestemd heeft, geeft aan dat het denkbeeld van de mensen toentertijd aan verandering onderhevig was. De voorafgaande eeuwen was het namelijk ondenkbaar dat je kritiek uitte op het door God geschonken leven, of dat je er überhaupt al aan dacht. Dit taboe wordt in het werk van Nescio en ook in de samenleving waarin hij destijds leefde meer en meer afgezwakt.

Tweeledige stijl

Terwijl Nescio stond op de overgang tussen twee samenlevingen, stond hij ook op de overgang tussen twee literaire stromingen. Enerzijds lijkt hij voort te bouwen op de Neo-Romantiek, terwijl hij anderzijds juist op stilistisch vlak met deze stroming brak en juist een van de eerste stenen leek te leggen voor de fundamenten van het Expressionisme, de stroming die de Neo-Romantiek opvolgde.

Inhoudelijk

Ook in de stijl valt een kantelpunt tussen twee tijden af te lezen. De stijl is niet helemaal eenduidig. Nescio beschrijft namelijk graag de natuur heel gedetailleerd en heeft veel belangstelling voor schoonheid. Ook speelt het onbevredigde verlangen naar het "vrij zijn" een grote rol in het boek. Dit zijn allemaal kenmerken van de Neo-Romantiek, waar verbeeldingskracht en verlangen een centrale rol spelen. De Neo-Romantische trekken van het boek uiten zich ook in een belangrijk thema uit het boek, namelijk het escapisme, de neiging om het hier en nu te ontvluchten, uit ontevredenheid over het bestaan.

Stilistisch

De literaire stromingen tot en met de Neo-Romantiek hadden allemaal literaire regels over hoe een geschreven werk eruit moest zien. Er werd veel aandacht besteed aan de vervolmaking van de prachtigste zinnen en het tot in de puntjes beheersen van het zogenoemde "netjes schrijven". Nescio echter, breekt in zijn werk met deze literaire regels en met het "netjes schrijven". Zijn werken zijn geschreven in volkstaal, voor eenieder begrijpelijk, wat onder andere de reden was dat zijn werk na publicatie met weinig enthousiasme ontvangen werd. Hij had zich namelijk niet gehouden aan de literaire regels, dus kon het eigenlijk niet serieus genomen worden als literair werk. Hierin zit ook meteen het bijzondere dat door veel mensen geambieerd wordt. Doordat Nescio breekt met de gewoonte om mooie zinnen te schrijven, komen zijn zinnen over het algemeen vrij zakelijk over. Deze Expressionistische stijl staat in schril contrast met de vurige, gevoelige boodschap die hij probeert over te brengen in de zakelijke zinnen. Pas in de jaren dertig kwam er meer belangstelling voor het boek en in de jaren vijftig bereikte de populariteit van zijn werken hun hoogtepunt, onder meer door de toekenning van de prestigieuze Marianne Philipsprijs.

Overgang

Nescio leefde in een tijd van grote veranderingen en dit is in zijn werk terug te zien. Op inhoudelijk vlak komen visies naar voren die kritisch staan tegenover de maatschappij en al voorzichtig spelen met moderne ideeën, die na publicatie nog niet gewaardeerd konden worden. Op het gebied van stijl is een overgang te zien. Nescio's stijl vertoont vele vertrouwde kenmerken van de Neo-Romantiek, maar hij breekt met enkele belangrijke literaire regels en opent hiermee de deuren naar nieuwe modernere stromingen. Kortom, Nescio stond op het kantelpunt van de oude en de nieuwe samenleving