Hoe leid je een evenwichtig, rijk, geslaagd leven?

Iedereen wil liefst een gelukkig, evenwichtig leven leiden. Maar hoe doe je dat? We raken snel gewend aan luxe, dus wat is echt essentieel? Dat zijn onze gevoelens. We moeten ze echter ontwikkelen om er van te kunnen profiteren. Als ze goed ontwikkeld zijn, helpen ze ons om ons goed te voelen, met alles wat er toe bijdraagt een persoonlijk, harmonieus, vol en geslaagd leven te leiden. Terwijl we ons slecht voelen als dat niet het geval is. Emoties die we in de hand hebben, zijn essentieel voor een gelukkig leven. Misschien denk je dat ze oncontroleerbaar zijn; of je verwart gevoel met (over)gevoeligheid. En als je ontdekt hoe complex gevoelens kunnen zijn, vrees je dat de ontwikkeling van je gevoelsleven een zware klus is die onderscheidingsvermogen en voortdurende aandacht vergt. Geen wonder dat we deze vorming daarom onbewust omzeilen. Maar wat missen we veel!
Zolang we weten, zijn we er van overtuigd dat er negatieve gevoelens bestaan die onze vrijheid inperken en zelfs opheffen. Dat was al een zorg in de tijd van de Grieken, de oosterse gedachtewereld en van vele oude religies. Alle grote wijsgerige tradities waarschuwen voor mateloze verlangens en gevoelens die de vrijheid belemmeren. Dat het hart van de mens tegenstrijdige krachten kent is niets nieuws.

Wijsheid

Alle wijsgerige stromingen streven naar een vredig behoedzaam gedrag. Wat wij als wijsheid herkennen, is gedrag dat bepaald wordt door de rede in plaats van de emoties. De rede beteugelt die verlangens. Wijsgeren streven naar een innerlijke vrijheid, niet als vertrekpunt, maar als overwinning die ieder mens moet realiseren. Een mens moet zich kunnen beheersen. Dat is de weg van de deugd, met vreugde en geluk als resultaat.

Vrijheid

Helaas zien we plichtsbesef vaak als een morele dwang en plicht, als verlies van vrijheid, iets wat de emotionele ontwikkeling in de weg zou staan. We willen allemaal weliswaar in de eerste plaats het goede, toch kiezen we vaak het verkeerde, omdat het ons minder moeite kost en onmiddellijk genot verschaft. Het schenkt ons echter geen volledig genoegen. In tegendeel: het bezorgt ons een schuldgevoel.

Uit het hart

Het menselijk hart is in staat tot ongekende edelmoedigheid, tot heldendaden en heiligheid, maar ook tot de meest gemene handelingen en beestachtig gedrag. Jezus zei tot de apostelen: “… wat uit de mens komt, dát bezoedelt de mens. Want uit het binnenste, uit het hart van de mensen komen boze gedachten, ontucht, diefstal, moord, echtbreuk, hebzucht, kwaadaardigheid, bedrog, losbandigheid, afgunst, godslastering, trots, lichtzinnigheid. Al die slechte dingen komen van binnen en onteren de mens.” Nieuwe Testament, Marc 7, 21-23

Gelukkig

De christelijke moraal wantrouwt gevoelens niet. Integendeel: ze vindt juist dat we ze zorgvuldig moeten ontwikkelen. Gevoelens zijn essentieel voor een gelukkig leven. Wil je je gevoelswereld richting geven en ontwikkelen, dan moet je je emoties zuiveren. Doordat ons hoogste streven een misvormd idee van vrijheid is (vrij zijn van regels of plichten) denken we vrijer te zijn als we rebelleren tegen het goede en kiezen voor het slechte (zoals een vriendin onlangs adviseerde, terwijl ze er meteen van zichzelf aan toevoegde “niet zo’n goede vriendin” te zijn: “je kunt goede voornemens altijd veranderen in slechte, die zijn veel leuker”).

De vier b’s

Gevoelens zetten ons aan tot daden -positief of negatief–, of weerhouden ons er juist van. We schatten ze niet altijd op waarde en verdringen ze naar de achtergrond, omdat het ons teveel tijd en energie zou kosten ze te onderzoeken Zo houdt de veronderstelling stand dat gevoelens iets duisters en mysterieus zijn en ver van de rede afstaan. Vraag je zelf, zodra je merkt dat je je gevoelens wilt verdringen, maar eens af wat je voelt (en wat je denkt! Want gedachten gaan vooraf aan gevoelens). Sta eens stil bij waar die gevoelens vandaan komen. Als je je gevoelens altijd genegeerd hebt, zal het je veel moeite kosten. Niet omdat ze zo ongrijpbaar zijn, maar omdat je het niet gewend bent. De meeste mensen herkennen slechts een beperkt arsenaal aan emoties: blij, boos, bang, bedroefd; de elementaire gevoelens. Zij spelen in alle andere gevoelens een rol. Daarnaast zijn er allerlei bijkomende elementen die pas worden herkend als je je erin gaat verdiepen. Gevoelens, emoties, stemmingen, sentimenten, of hoe je ze ook noemt, zijn juist daarom zo gecompliceerd, omdat ze uit zoveel elementen bestaan. Probeer alleen maar eens schuld, wroeging of spijt te ontleden! En zo bestaan er talloze samengestelde gevoelens (google maar eens op gevoelens/lijst).

Rijker

Het goede nieuws is, dat zodra je beseft hoe complex en rijk ons gevoelsleven is, je het ook van de positieve kant kunt bekijken: gevoelens maken ons leven rijker, nuanceren ons oordeel, vormen onze wil, maken onze rede fijngevoeliger; kortom, gevoelens zijn beslissend voor een vol en rijk leven. Pascal noemde ze heel toepasselijk: de stem van het hart. Vgl. Pascal, Gedachten, III, nr. 277. Dit gebeurt echter alleen als je ze niet verdringt, als je ze onderzoekt, er bij blijft stilstaan. Iedereen kan dat zelf klaarspelen. Je moet alleen niet zo fatalistisch zijn te denken dat je ze nauwelijks kunnen verbeteren – of vormen– en dat mensen op de een of andere manier altijd hetzelfde zijn; edelmoedig of jaloers, droevig of vrolijk, liefhebbend of kil, optimistisch of pessimistisch, alsof de basis van die gevoelens als een onontkoombaar lot onveranderlijk is.

Temperament

Het is een feit dat de mate van gevoeligheid afhangt van iemands temperament – het is zo goed als aangeboren – en de reikwijdte ervan is moeilijk in te schatten. Iemand die eraan gewend is geraakt toe te geven aan de angst die bepaalde situaties bij hem oproepen, zal daarvoor vluchten. Het gedrag wordt gewoonte en lijkt een karaktereigenschap. Zodra hij echter leert niet aan zijn angst toe te geven – al blijft ze bestaan –zal hij zich dapper en deugdzaam gedragen. Ook moet de invloed van het gezin, de school, onze cultuur en het (bij)geloof niet onderschat worden. En tenslotte, het allerbelangrijkste, is de persoonlijke moeite die iemand doet om, met de hulp van God, zijn karakter te verbeteren. Zeg (dus) niet: “Zo ben ik nu eenmaal…, dat komt door mijn karakter.” Het komt veeleer door je gebrek aan karakter. Wees sterk. Jozefmaria Escriva De Weg, nr. 4.

Voorbeeld

Bij emotioneel leren speelt het voorbeeld een belangrijke rol. Denk maar aan hoe ouders hun kinderen leren het verdriet van een ander te herkennen, anderen te begrijpen, hulp te bieden. Wij leren het spontaan aan en slaan het onbewust in ons geheugen op, alleen al door naar anderen, onze voorbeelden, te kijken.
Toch is alleen een goed voorbeeld geven niet altijd genoeg: zo kunnen ruimhartige ouders best egoïstische, ongevoelige kinderen hebben. Een goed voorbeeld is dus wel belangrijk, maar kinderen moeten ook getraind worden in gevoeligheid en leren openstaan voor het goede. Ze moet leren open te staan voor de noden van anderen en het aantrekkelijke van een ruimhartige manier van leven leren inzien. Bovendien mag men aan kinderen eisen stellen. Want doe je dat niet, dan zullen luiheid en egoïsme gemakkelijk de overhand krijgen in elk emotioneel rijpingsproces. Discipline en gezag zijn essentieel voor de opvoeding.
Uiteraard is een ontspannen sfeer die een goede communicatie bevordert belangrijk. Waar intimiteit heerst, kan iedereen op vertrouwelijke wijze zijn gevoelens uiten, open en in goede banen geleid. Wat iemand heeft gekwetst of blij gemaakt, kan dan oprecht en vriendelijk gezegd worden.

Zelfbehoud

Als gevoel en gedrag niet op elkaar afgestemd zijn, als het moeilijk is om medelijden te voelen, of tonen, als iemand lijdt, of blijdschap bij het succes van een ander, uit jaloezie, dan sterft het gevoelsleven af. Dat kan met de beste bedoelingen gebeuren; uit zelfbehoud. Mensen die veel leed meegemaakt hebben, denk aan vluchtelingen of militairen, die naasten verloren of mensen zagen sterven, beschermen zichzelf door hun gevoelens voor anderen af te sluiten, zodat ze niet meer gekwetst kunnen worden (denk aan kindsoldaten!). Langzaam maar zeker voelt zo iemand steeds minder en vervlakken de gevoelens tot ze helemaal afstompen. Terwijl een rijk gevoelsleven gelukkig maakt en een niet te onderschatten steun is in het dagelijks leven.

De kracht van opvoeding

Tussen gevoel en gedrag bevindt zich een vrije ruimte. Dat wil zeggen: je hoeft je niet per se zo te gedragen als je je voelt. Je kunt je in je gevoelens verdiepen, ze analyseren en besluiten er anders dan voor de hand ligt, mee om te gaan. Iemand kan bijvoorbeeld angst voelen, maar moedig handelen, of haten en toch vergeven. In de overgang van de acceptatie van het gevoel en de daaruit volgende handeling, ligt het besluit van de persoon. Tomas van Aquino zei dan ook dat iedere persoon op het morele vlak causa sui is: oorzaak en oorsprong van zijn eigen beslissingen. Wie het goede kiest en praktiseert, wordt een goed mens, want hij verrijkt zich al doende als persoon en dit stimuleert hem om door te groeien. Het omgekeerde is even goed mogelijk; dat hij het slechte kiest, om problemen of teleurstellingen uit de weg te gaan…

Compensatie

Helaas is het verlangen naar een onmiddellijke bevrediging – een compensatie– , vaak de bron van ongeluk: men heeft niet de kracht om het geduld op te brengen om te wachten op het écht goede. Een van de grootste zonden van de westerse cultuur is alles te willen hebben, zonder er moeite voor te hoeven doen. We zien anderen die het beter hebben dan wij, en willen dat ook, meteen. We zien niet wat de ander ervoor heeft moeten doen en laten.

Ethisch

Gevoelens zijn niet per se een onfeilbare of zekere morele gids, terwijl je hun kracht en invloed niet moet onderschatten. De consequentie is duidelijk: de emoties moeten zodanig ontwikkeld worden, dat zij meehelpen het goede te veroorzaken en het geluk te vinden. Bijvoorbeeld, als iemand zich ongemakkelijk voelt als hij liegt en tevreden als hij oprecht is, dan heeft hij daar veel voordeel van. Als hij zich ongemakkelijk voelt wanneer hij niet loyaal is, egoïstisch, lui, of onrechtvaardig, dan zullen die gevoelens hem beter weerhouden van een misstap dan welk argument ook.
Opvoeding moet zich niet beperken tot intellectuele ontwikkeling, wilskracht of emotionele stabiliteit. Ze moet in het bijzonder aandacht schenken aan moreel handelen. We zijn op de goede weg als we beseffen: ik doe niet het goede dat ik wil doen, maar het slechte dat ik niet wil. Nieuwe testament Rom. 7,19.

Plicht

Ons plichtsbesef helpt ons een handje om te kiezen voor wat zwaar en moeilijk lijkt, maar wat uiteindelijk rijk en vol blijkt. Zo wijst de plicht ons de weg naar het goede en helpt ons te volharden totdat wij het hebben bereikt. Zeggen dat we ‘iets doen omdat het moet’, betekent eigenlijk dat het voor onze bestwil is, en daarmee de weg naar het geluk. Je plicht nakomen, betekent dan ook zoveel als jezelf verbeteren, want geluk bestaat niet uit ‘doen waar je zin in hebt’, maar uit de behoefte ‘te willen wat je moet doen’. Zo bereik je bovendien een veel hogere graad van vrijheid.
Het ontwikkelen van je gevoelens hangt samen met integer handelen; je plicht vervullen. Niet verplicht, noch gedwongen, zonder pressie; want je zult het ervaren als een ideaal dat je tot het uiterste brengt, dát is ware vrijheid.