Ontwikkeling richting een meritocratie

Een meritocratie is een maatschappij waar de sociale ladder wordt ingedeeld op basis van de individuele kwaliteiten: “Onderwijskansen worden geboden op basis van talent, posities worden toegewezen op basis van de prestaties in het onderwijs en bevorderingen vinden enkel en alleen plaats op basis van bekwaamheid, inzet en prestatie”. (Elchardus, Spruyt & Vanroelen, 2014, p. 217) De kern van een meritocratie is daarmee ook dat iedereen gelijke kansen krijgt om zijn of haar talenten te ontplooien. Alleen zo is het meten van prestaties objectief genoeg om de daadwerkelijk meest getalenteerde individuen te onderscheiden. Is een zuivere meritocratie mogelijk en ontwikkelen wij ons richting dit idealistische maatschappijtype?

Complexe omgevingsfactoren

Ontwikkelt onze maatschappij zich richting een meritocratie? Het probleem is dat deze definitie zich moeilijk genuanceerd vertaalt naar de werkelijkheid. De Inspectie van het Onderwijs heeft bijvoorbeeld geconcludeerd dat kinderen met een even hoog IQ toch op zeer uiteenlopende onderwijsniveaus kunnen belanden. Uit welk sociaal milieu de leerling afkomstig is bepaalt namelijk voor een deel zijn toekomstige opleidingsniveau. (Inspectie van het Onderwijs, Rapport Onderwijskansen, 2016) Technisch gezien leven we dus niet in een zuivere meritocratie. Het is daarbij ook een moeilijk te realiseren ideaal. Er zijn immers omgevingsfactoren actief waardoor de schijnbaar ‘gelijke’ kansen in de realiteit nooit in die mate gelijk zullen zijn dat we kunnen spreken van een zuivere beoordeling op basis van aanleg. Toch bepalen prestaties in het onderwijs voor een groot deel of je later in een hogere of lagere sociale klasse terechtkomt. In het geval van onze maatschappij wordt er bijvoorbeeld nog weinig rekening gehouden met factoren die een negatieve invloed op schoolprestaties hebben, zoals de afkomst uit een lager sociaal milieu. Hiermee wordt er dus niet daadwerkelijk gekeken naar wie er de ‘beste’ is, maar eerder naar welke personen de beste basis hebben om te presteren in het huidige systeem.

De herwaardering van opleidingsniveaus

In een meritocratie draait het om de ontwikkeling van talent. Maar hoe moeten verschillende kwaliteiten gewaardeerd worden? De vraag of de termen ‘laagopgeleid’ en ‘hoogopgeleid’ vervangen moeten worden door alternatieven is bij uitstek een discussie over de waardering van talent. Het gebruik van de gangbare termen zou de ‘lager’ opgeleide bevolking namelijk onderwaarderen. Het blijft natuurlijk gedeeltelijk een gevoelskwestie en het is daarmee ook voor discussie vatbaar. Maar praktisch en theoretisch gestuurd onderwijs zijn in bepaalde opzichten verschillend en kunnen dus volgens velen niet langs dezelfde lat gelegd worden. Om prestaties binnen het onderwijs met een praktische basis aan te moedigen zou het wellicht kunnen helpen waardering iets meer los te koppelen van intellectuele prestaties.

Vooralsnog wordt er vooral gemeten langs de lat van leervermogen. In combinatie met het feit dat hogere cijfers steeds meer waardering krijgen – middelbare scholieren die cum-laude geslaagd zijn krijgen sinds 2016 een vermelding hiervan op hun diploma als blijk van waardering – is de meetbaarheid van prestaties een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Dit is een van de meritocratische trekken die beginnen door te dringen in onze maatschappij.

Focus op meetbaarheid en gelijkheid

Er zijn een aantal tekenen die impliceren dat we ons steeds meer richting een meritocratie begeven. Ten eerste de focus op meetbare resultaten. Neem het eerder genoemde voorbeeld; excellente prestaties krijgen waardering in de vorm van een vermelding op het diploma. Een ander voorbeeld zijn de studies/werkgevers die selecteren op basis van behaalde resultaten. Men creëert zo inderdaad een situatie waar de massa als het ware wordt gefilterd op de best presterende individuen.

Ten tweede is het zoveel mogelijk gelijktrekken van het praktisch en theoretisch onderwijs ook een ontwikkeling naar meer gelijkheid, en daardoor ook gedeeltelijk meritocratisch: door een wezenlijk onderscheid te maken tussen deze onderwijsniveaus worden praktisch geschoolde individuen niet meer beïnvloed door de term ‘laagopgeleid’, die suggereert dat men minder gekwalificeerd is. Door het afschaffen van deze term ontstaat er dus meer waardering voor het praktisch onderwijs, waardoor men meer gestimuleerd wordt op haar eigen manier te excelleren, zonder langs dezelfde lat als het theoretisch onderwijs gelegd te worden.

Wel of geen meritocratie?

Het problematische aan de huidige ontwikkelingen richting een meritocratie is dat het individu nou eenmaal meer is dan puur zijn talenten en kwaliteiten. Er is altijd sprake van bepaalde externe factoren. Oud-hoofdredacteur Bruce Alberts van het bekende wetenschappelijke tijdschrift Science stelt dat een land een meritocratie kan worden als het hele educatieve en sociale systeem zich richt op het selecteren van de meest bekwame personen. Dit pleit tegen de meritocratische ontwikkeling van onze samenleving omdat onze benadering van ‘gelijke kansen’ in het onderwijs niet tot een letterlijke meritocratie kan leiden. Onder leerlingen met dezelfde kwaliteiten hebben sommigen nou eenmaal de juiste achtergrond om beter om te kunnen gaan met de educatieve basis die hen geboden wordt.

Een ander argument tegen een huidige meritocratie is het fenomeen discriminatie. Anne Lawton, docent aan de universiteit van Michigan, stelt dat volgens de zogenaamde ‘meritocracy myth’ “differences in outcome result not from discrimination but from merit”. (Lawton, 2000, p. 596) We geloven graag dat er puur wordt geselecteerd op bekwaamheid, maar vaak is er sprake van discriminatie, al zij het meestal onbewust.

Winnaars en verliezers

Zouden we ons zorgen moeten maken wanneer we als maatschappij werkelijk afstevenen op een meritocratie? Een systeem waarin gelijke kansen en ontplooiing van je talenten voorop staan klinkt natuurlijk utopisch. Toch is het echter niet direct zo dat de maatschappelijke rechtvaardigheid toeneemt, maar dat er eerder sprake is van een ander type maatschappelijke ongelijkheid. (Swierstra & Tonkens, 2011, p. 38) Zij stellen, net zoals Anne Lawton, dat de verliezers van de slopende concurrentiestrijd in een meritocratie niet anders kunnen dan de verantwoordelijkheid voor hun persoonlijke falen puur bij zichzelf te leggen. Dit beschadigt het zelfvertrouwen en de zelfwaardering van deze mensen. Waar de meritocratie dus een grote mate van gelijkheid promoot, veroorzaakt zij tegelijkertijd een nieuwe, zeer pijnlijke vorm van ongelijkheid. Een soort ongelijkheid waar helemaal niemand behalve jijzelf de verantwoordelijkheid draagt voor je verlies. De vraag is of een samenleving waar individuele resultaten de dienst uit maken wel wenselijk is. Dit leidt namelijk onvermijdelijk tot een in sterke mate individualistische maatschappij. Waarom zou je je solidair voelen met anderen wanneer je al je succes aan jezelf te danken hebt? Medelijden of mededogen zijn in dat geval ver te zoeken.

Het beeld van een genadeloze samenleving moet wel genuanceerd worden. Het idealistische beeld is namelijk dat de gehele samenleving er wel op vooruit moet gaan. “the activities that generate good consequences would, it is presumed, tend to produce a better society” (Arrow, Bowles & Durlauf, 2000, p. 8) Wanneer ieders talenten maximaal benut en gewaardeerd worden plukken wij als collectief daar de vruchten van. De algehele productiviteit van de samenleving neemt namelijk toe. Op die manier kan een meritocratie tot meer welvaart leiden.

Onze samenleving

We kunnen stellen dat we nog ver van een échte meritocratie verwijderd zijn. Onze educatieve en sociale structuur is er immers niet op toegespitst. Daarentegen ontstaat er wel een meer prestatie- en resultaatgerichte mentaliteit. Dit zorgt ervoor dat het ontplooien van talenten en het tonen van inzet meer gewaardeerd zullen worden. We moeten echter oppassen dat we geen overdreven meetcultuur creëren: de instrumentele waarde van een mens moet de intrinsieke waarde niet volledig verdringen. Zo ver is het echter nog lang niet. Toch kan het met het oog op de toekomst uiteraard geen kwaad om je menselijk kapitaal te blijven voeden met een opleiding of bijscholing. Baat het niet, dan schaadt het immers ook niet.